İBNÜ’l-HAYYÂT ez-ZÜKKÂRÎ

16 Şâban 1252’de (26 Kasım 1836) Fas’ta doğdu. Fas şeriflerinden İdrîsîler hânedanının kurucusu I. İdrîs’in soyundan gelen ve Zükkârî (Züccârî, Zekkârî/Zeccârî) adıyla tanınan bir ailenin İbnü’l-Hayyât kolundandır. Dedesinin büyük dedesi Muhammed b. Muhammed terzilik yaptığı için “Hayyât” lakabıyla meşhur olmuş, soyu da ona nisbetle anılmıştır (İdrîs el-Fudaylî, II, 66). Başta Muhammed b. Abdurrahman el-Fîlâlî el-Hacretî olmak üzere Ca‘fer b. İdrîs el-Kettânî, Muhammed b. Medenî Kennûn, Mâülayneyn, Muhammed b. Ahmed el-Bennânî, Kāsım b. Muhammed el-Kādirî gibi âlimlerden ders aldı. Muhammed b. Ebû Bekir en-Nâsırî’den Nâsırıyye ve Şeyh Abdülvâhid b. Bedevî el-Bennânî’nin aracılığıyla Derkāviyye tarikatına intisap etti. Tarikata girdiği ilk dönemde ilimden elini çekerek zühd hayatı yaşamaya, yamalı elbiseler giyip çarşı ve pazarlarda dilenmeye başlayınca akranları ve hocaları onu bundan vazgeçirmeye çalıştı. Olumlu bir sonuç alınamayınca Fas kadısı Ömer b. Abdülkādir er-Runde kendisini bir süre hapsetti; serbest bırakıldıktan bir müddet sonra bu halden kurtulup tekrar ilme döndü, zühd ve takvâ ehli saygın bir âlim olarak yaşadı. Resmî görev almadı. Ebû Şuayb ed-Dükkâlî’nin dinî eğitimden de sorumlu olduğu Adliye Bakanlığı sırasında Câmiu’l-Karaviyyîn’de eğitim sisteminin ıslahı için kurulan el-Meclisü’l-ilmî’nin (Meclisü’t-tahsîni’l-ilmî) başına getirildi (1915) ve ölümüne kadar bu görevde kaldı. İbnü’l-Hayyât 12 Ramazan 1343’te (6 Nisan 1925) Fas’ta vefat etti.

Hadis, fıkıh ve usulü, kelâm, tefsir, kıraat, Arap dili ve edebiyatı alanlarında derin bilgi sahibi olan İbnü’l-Hayyât özellikle Mâlikî fıkhı, ferâiz ve nevâzil sahalarındaki birikimi ve dirayetiyle Mağrib bölgesinde tanınmış, Câmiu’l-Karaviyyîn’de yıllarca ders vermiştir. Talebeleri arasında oğlu Abdülazîz İbnü’l-Hayyât, Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde, Abdülhafîz el-Fâsî, Abdülhay el-Kettânî, Muhammed b. Ca‘fer el-Kettânî, Ahmed b. Ca‘fer el-Kettânî, Ebû Abdullah ed-Dükkâlî, Sekîrec, Muhammed b. Hasan el-Hacvî, Muhammed b. Sıddîk el-Gumârî ve bunun oğlu Ebü’l-Feyz İbnü’s-Sıddîk el-Gumârî, İbn Zeydân, Muhammed Bâkır el-Kettânî gibi şahsiyetler sayılabilir. Hocasını “şeyh, imam, alemü’l-a‘lâm, allâme, hüccet” gibi sıfatlarla anan Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde onun ilmi selef-i sâlihîn metodu üzere devam ettiren son âlimlerden biri olduğunu belirtir (Sellü’n-niṣâl, s. 33). Diğer talebesi Abdülhafîz el-Fâsî hocasının yalnız ailesinin ününe ün katmakla kalmadığını, Fas için de bir iftihar vesilesi olduğunu (Muʿcemü’ş-şüyûḫ, I, 99), Abdülhay el-Kettânî de onun Fas’ta usul ve fürûuyla Mâlikî fıkıh birikimini en geniş şekilde bilen son âlimler arasında yer aldığını kaydeder (Fihrisü’l-fehâris, I, 387). Talebeleri arasında yer alan Faslı âlim ve devlet adamı Hacvî ise, kendisi hakkında verdiği yaklaşık iki sayfalık bilginin yarısını üstün niteliklerini dile getirdiği övgülere ayırmıştır (bk. bibl.).

Eserleri. 1. el-Fehresetü’l-kübrâ ve el-Fehresetü’ṣ-ṣuġrâ. Ders aldığı hocalarına dair kaleme aldığı bu iki eseri Muhammed b. Azzûz el-Fehresetü’l-kübrâ ve’ṣ-ṣuġrâ adıyla bir arada neşretmiştir (Beyrut 1426/2005).

2. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’ṭ-Ṭurfe fî musṭalaḥi’l-ḥadîs̱. Muhammed Arabî b. Ebü’l-Mehâsin Yûsuf el-Fâsî’nin manzumesine Muhammed b. Abdülkādir el-Fâsî’nin yazdığı şerhin hâşiyesidir (anılan şerhle birlikte, Fas, ts., 1318, 1329).

3. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Ḫaraşî ʿalâ Ferâʾiżi Ḫalîl (Haraşî’nin şerhiyle birlikte, Fas 1309, 1314, 1318, 1325; Kahire 1331; nşr. Hâlid Abdülganî Mahfûz, Beyrut 2003; nşr. Muhammed Bennîs, Dârülbeyzâ 1428/2008).

4. İḫtiṣâru Mevâhibi’l-erebi’l-mübriʾe mine’l-cereb fi’s-semâʿ ve âlâti’ṭ-ṭarab. Ca‘fer b. İdrîs el-Kettânî’nin eserinin muhtasarıdır (Fas, ts.).

5. Refʿu’l-lecâc ve’ş-şiḳāḳ ʿalâ ḥükmi’l-beynûne fi’ṭ-ṭalâḳ ʿinde’l-iṭlâḳ (Fas, ts.).

6. Şerḥ ʿale’l-İstiʿârât. İbn Kîrân’ın istiareye dair manzumesine (Urcûze fi’l-istiʿare) Muhammed et-Tihâmî el-Bûrî’nin yazdığı şerhin hâşiyesidir (bu şerhle birlikte, Fas 1316, 1324, 1343).

7. Cevâb li-men yeteṣaddâ li-ḳirâʾeti’t-tefsîr ve leyse ehlen lehû. Kadı Ebû Abdullah Muhammed b. Tâlib es-Selevî hakkında yazılmış olup Ahmed b. Yûsuf el-Fâsî’nin biri açık zikrin, diğeri semâ ve raksın câiz olduğuna dair iki risâlesiyle birlikte basılmıştır (Fas, ts.).

8. Cevâb fî ḫurûci’n-nisâʾ müteberricât ve cülûsihinne ʿalâ ḳāreti’ṭ-ṭarîḳ (Fas, ts.; ayrıca bk. Menûnî, II, 268-269).

9. Taḳyîd fî mesʾeleti’ṭ-ṭalâḳi’s̱-s̱elâs̱ fî kelimetin vâḥide (Subeyhiyye Ktp., nr. 52/2).

10. Taḳyîd fî taḥrîmi teʿâtî makîneti’l-kelâm ke-taḥrîmi teʿâti’t-taṣvîr (Taḳyîd fî ḥażri teʿâti’l-fûnûgrâf ve’l-fûtûgrâf; Rabat, el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 1322).

11. Taḳyîd fî ʿilmi’t-tevḥîd (Fas, ts.).

12. Taḳyîd fî taḥrîri’l-maġalṣame (Fas 1325). Gırtlak kısmı beden tarafında kalarak kesilen hayvanın etinin yenilip yenilmeyeceği hakkındadır.

13. Taḳyîd fî ẕikri cümletin min meşâhîri kütübi’l-Mâlikiyye (Fas, ts.).

14. Teʾlîf fîmâ yecibü iʿtimâdühû fî taʿyîni vaḳti’l-imsâk li’ṣ-ṣavmi ve’ṣ-ṣalât (Subeyhiyye Ktp., nr. 52/1).

Müellifin diğer bazı eserleri de şunlardır: Şerḥ ʿale’l-ebyâti’r-Ruhûniyye fi’l-eḥâdîs̱i’l-erbaʿati’lletî bi’l-Muvaṭṭaʾ ġayri’l-müsnede, Telḫîṣü’l-Ḳavli’l-vecîz fî ḳamʿi’z-zârî ʿalâ ḥameleti Kitâbi’llâhi’l-ʿazîz (İbn Abdüsselâm el-Fâsî’nin kıraat ve tecvide dair eserinin muhtasarıdır), et-Tenbîh ilâ ḥurûf yeḳaʿu iḫrâcühâ min ġayri meḫâricihâ (Taḳyîd fi’t-tenebbüh ʿalâ meḫârici’l-ḥurûf), İḫtiṣâru Nuṣreti’l-faḳīr (Abdülkebîr el-Kettânî’nin eseri üzerine), el-Câmiʿa fî ʿilmi’l-ḥisâb, Ṣarfü’l-câmiʿa li’l-ʿaşri’l-evâḫir (ed-Dürretü’l-lâmiʿa fî Ṣarfi’l-câmiʿa), Tecrîde li’l-mesâʾili’l-ʿilmiyyeti’lletî iştemelet ʿaleyhâ Ṭabaḳātü’s-Sübkî, Taḥẕîrü’l-eḥibbâ ve’l-iḫvân mimmen iddeʿa’l-ictihâde fî hâẕe’z-zamân, Taḥṣîlü’l-merâm bi-mesâʾili’s-selâm ve’l-muṣâfaḥa ve’l-muʿânaḳa ve’l-ḫuḍûʿ ve’l-ḳıyâm, Manẓûme ve şerḥuhâ fî ḳasmi’t-tereke, Taḳyîd fî aḥkâmi İslâmi’ṣ-ṣabiyyi’l-mümeyyiz ve irtidâdihî ve mâ yetbaʿu ẕâlik, Şerḥu Naẓmi Cemʿi’l-cevâmiʿ (tamamlanmamıştır) (eserlerinin kendisi tarafından yapılan bir listesi için bk. el-Fehresetü’l-kübrâ ve’ṣ-ṣuġrâ, s. 176-190; çeşitli fıkhî konulara dair görüş ve fetvalarını içeren bazı yazmalar için bk. Muhammed Haccî, bibl.; el-Fihrisü’ş-şâmil, XII, 165; Menûnî, II, 144, 146).

İbnü’l-Hayyât, ayrıca Şeyh Muhammed el-Arabî b. Ahmed ed-Derkāvî’nin Mecmûʿatü resâʾil’ine bir mukaddime yazarak Derkāvî hakkında geniş bilgi vermiş (Fas 1318; nşr. Bessâm Muhammed Bârûd, Ebûzabî 1999; nşr. Âsım İbrâhim el-Keyyâlî ed-Derkāvî, Beyrut 2003), M. Murtazâ ez-Zebîdî’nin İtḥâfü’s-sâdeti’l-müttaḳīn, Muhammed b. Ca‘fer el-Kettânî’nin İsʿâfü’r-râġıbi’ş-şâʾiḳ, Ebû Medyen Ahmed b. Muhammed el-Fâsî’nin İbn Zekrî el-Fâsî’ye ait Şerḥu’n-Naṣîḥati’l-kâfiye üzerine yazdığı el-Mevâridü’ṣ-ṣâfiye ve Ali b. Îsâ el-Hasenî el-Alemî’nin Nevâzil’inin neşirlerini (tashih) gerçekleştirmiştir (Fevzî Abdürrezzâk, s. 23, 27, 93, 98).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 610-612 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.