ŞÎRÂZÎ, Mîr Fethullah

Şîraz’da doğdu ve orada yetişti. Celâleddin ed-Devvânî’nin öğrencilerinden Hâce Cemâleddin Mahmûd eş-Şîrâzî’den felsefe ve mantık okudu; Mîr Gıyâseddin Mansûr’dan tıp, matematik ve diğer ilimleri tahsil etti. Felsefî çalışmalarını bir Zerdüşt okulunda yaptığı rivayet edilir. Şîraz’da ders veren Fethullah Şîrâzî mekanikle ilgili buluşları ve yetiştirdiği öğrencilerle üne kavuştu. Bunlardan Efdal Han Şîrâzî, Hindistan’daki Âdilşâhîler hükümdarlarından I. Ali Âdilşah’ın vekîlü’s-saltanası olmuş, Bîcâpûr’u bir ilim merkezi haline getirmiş ve Fethullah Şîrâzî’yi de şahın isteğiyle buraya davet etmişti. Bîcâpûr’da saygı gören Fethullah Şîrâzî hâmisi Ali Âdilşah’ın 1579’da ölümüne kadar bu şehirde huzur içinde yaşadı. Ancak II. İbrâhim Âdilşah’ın hoşuna gitmeyen farklı yaşantısı ve mensup olduğu Şiî mezhebinin ileri gelenleri için Bîcâpûr’un sıkıntılı bir hal alması üzerine saraydan ayrılmak istedi. Bu sırada Bâbürlü Hükümdarı Ekber Şah’ın kendisinin icat ettiği cihazlardan haberdar olup İbrâhim Âdilşah’a bir ferman göndererek ondan Fethullah’ı Agra’ya göndermesini emretmesi Şîrâzî için bir fırsat oldu. 991 (1583) yılında Agra’ya giden Fethullah Şîrâzî kısa sürede sarayın en önde gelen ilim adamları arasına girdi. İbn Sînâ felsefesine vukufu sayesinde itibarı daha da arttı ve felsefe ilimlerinin Hindistan’da yaygınlaşmasında etkili oldu. 1583’te Nevruz münasebetiyle düzenlenen etkinliklerde icat ettiği çeşitli mekanik cihazları ve seyircileri büyüleyen ilginç araçları sergileyerek bilim ve teknik alanındaki başarısını ortaya koydu. Bu sebeple Emînülmülk, Adudüddevle ve Adudülmülk unvanlarını aldı. 1585’te malî konularda danışmanlık yapmak için Raja Todar Mal ile birlikte vezirlik makamına getirildi. Bu sırada bakır ve gümüş sikkelerin değerlerindeki çelişkileri tesbit edip yeni bir para birimi düzenledi. Mayıs 1589’da Ekber Şah’ın ordusunda Keşmir seferine katıldı. Ancak şehre girerken hastalandı ve Ağustos 1589’da Keşmir’de vefat etti. Önce Mîr Seyyid Ali Hemedânî’nin hankahına defnedildi; daha sonra Ekber Şah tarafından naaşı Keşmir’de Kûh-i Süleyman denilen yere nakledildi.

Mîr Fethullah Şîrâzî, Farsça eserleri Sanskritçe’ye, Sanskritçe eserleri Farsça’ya çevirerek Hint ve Fars kültürleri arasında bir köprü vazifesi görmüştür. Sahip olduğu hünerler ve geniş bilgi birikimi sayesinde otomatik buğday değirmeni, çok namlulu top, tekerlekli araba, silâhları temizleyen makine ve “sâl-i ilâhî” adlı bir güneş takvimi icat etmiştir (Irfan Habib, XX/232-233 [1992], s. 9-11). Ancak günümüze ulaşmayan bu buluşları hakkında tarih ve biyografi kaynaklarından bilgi edinilmektedir. Fethullah Şîrâzî’nin birçok kitap yazmasına rağmen bazı kitaplara eklenen birkaç risâlesi hariç eserleri bugüne kadar gelmemiştir. Kaynaklarda ismi geçen eserleri şunlardır: Risâle-i ʿAcebât-ı Keşmîr (Ebü’l-Fazl el-Allâmî tarafından yazılan Ekbernâme’ye eklenmiştir), Târîḫ-i Elfî (Ekber Şah’ın çeşitli müelliflere yazdırdığı bu eserin Ekber Şah’ın ikinci yılındaki olaylarla ilgili bölümü Şîrâzî tarafından kaleme alınmıştır [Storey, I, 118]), Ḫulâṣatü’l-menhec (Farsça Kur’an tefsiridir [Khuda Bakhsh Oriental Public Library, Patna, nr. 2057]), Minhâcü’ṣ-ṣâdıḳīn (ayrıntılı bir tefsir çalışması olup ona aidiyeti şüphelidir), Tekmile-i Ḥâşiye (Celâleddin ed-Devvânî’nin Sa‘deddin et-Teftâzânî’ye ait Tehẕîbü’l-manṭıḳ ve’l-kelâm adlı eserine yazdığı şerhin hâşiyesidir). Indian Office Library’de Şîrâzî’ye atfedilen Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’t-Tecrîd adlı bir eser bulunmaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2010 yılında İstanbul’da basılan 39. cildinde, 187-188 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.