SULTAN MECİD GANÎZÂDE

Şamahı’da doğdu. Ünlü Dede Güneş neslinden olan babası Hacı Murtazali iyi eğitim görmüş bir tüccardı. Ganîzâde ilk tahsilini Seyyid Azim Şirvânî’nin usûl-i cedîd okulunda, orta tahsilini 1878-1883 arasında Şamahı Rus-Tatar mektebinde, yüksek tahsilini 1883-1887 yıllarında Tiflis’te Aleksandrovski Muallimler Enstitüsü’nde tamamladı. Müslüman öğretmenlerin şehirlerdeki resmî okullarda çalışmaları yasak olduğundan bir köy okuluna tayin edilince okul arkadaşı Habibbey Mahmudbeyov’la birlikte Bakü’de ilk özel Rus-Müslüman Mektebi’ni açtı (1887-1891). Okulda Rusça’nın yanında Azerbaycan Türkçesi, Farsça, fen dersleri, din dersleri de önemli yer tutuyordu. Azerbaycan eğitim tarihinde bir dönüm noktası sayılan bu okulun kazandığı başarıyla çeşitli yerlerde benzerleri açıldı. Rus hükümeti, bu tip resmî mektepler açarak müslümanları kontrol altına almaya karar verince mektep 1891’de Bakü şehir idaresi yönetimine alınıp iki ayrı okul haline getirildi. Ganîzâde bunlardan birine müdür tayin edildi. 1893’te Gaspıralı İsmâil Bey’le birlikte Türkistan’a gitti ve Semerkant’ta İsmâil Bey’in açılmasına ön ayak olduğu usûl-i cedîd okulunda kısa bir süre öğretmenlik yaptı.

1896’da Sovgat adlı çocuk dergisiyle Nubar adlı aylık bir dergi ve Çırağ isminde bir gazete, 1897’de Câm-ı Ma‘rifet adlı haftalık bir gazete çıkarmak istediyse de Rus idaresinden izin alamadı. 1898-1905 yılları arasında Bakü’de İkinci Dereceli Âlî İbtidâî Mektebi’nde müdürlük yaptıktan sonra Kafkasya’daki tek Rus öğretmen okulu olan Gori Muallimler Seminaryası’nın Azerbaycan Şubesi’nde (1905-1908), Bakü ve Dağıstan vilâyetleri mekteplerinde (1908-1917) eğitim müfettişliği yaptı. 1917’de Vilâyet Halk Mektepleri’nin müdürü oldu. Aynı yıl İslâm birliğini savunan İttihad Partisi’nden milletvekili oldu. Ağustos 1919’da meclis başkan yardımcılığına seçildi. Meclis görüşmelerinde İttihad Partisi ile Müsâvat Partisi arasındaki tartışmalarda önemli rol oynayan Ganîzâde, Müsâvat Partisi’ne karşı tavır aldı. Sovyet döneminde Azerbaycan Halk Maarif Komiserliği’nde ders kitapları ve ders materyallerini hazırlayan şubenin müdürü (1920-1925), Bakü eğitim müdürlüğü müfettişi (1925-1929) olarak çalıştı, harp okulunda ve sanayi enstitüsünde ders verdi. 1923’te Azerbaycan’ı Tedkik ve Tetebbu Cemiyeti’nin sorumlu kâtibi tayin edildi. 1930’lu yıllarda Azerbaycan Devlet İlmî Tedkikat Enstitüsü’nde sözlük komisyonu üyeliğine seçilerek sözlüğün “K” harfini hazırladı. 1937’de rejim karşıtı olduğu gerekçesiyle tutuklanarak ölüme mahkûm edildi. Hakkında bir monografi yazan Heyrulla Memmedov kaynak vermeden onun 1942’de yetmiş altı yaşında öldüğünü belirtmektedir.

1905-1920’li yıllar arasında Hayat, İrşad, Debistân, Rehber, Maârif ve Medeniyet, Edebiyat Gazeti gibi süreli yayınlarda Şeyda, Sûfî, S. Ganîzâde imzalarıyla eğitim ve ahlâk gibi çeşitli konularda yazılar yazmış, 1921’de M. Mahmudbeyov ve Ali İskender Câferzâde ile birlikte Maârif adlı çocuk dergisini yayımlamıştır. Ayrıca Azerbaycan mekteplerinin Türkçe, Rusça ve Farsça gibi dil eğitimi konusunda büyük ihtiyaç duyduğu ilk modern dil bilgisi kitaplarını kaleme almış, okuma kitapları ve sözlükler yazmıştır. Defalarca basılan bu eserler uzun yıllar temel ders kitapları olarak kullanılmıştır.

Eserleri. 1. Polneyşiy Samoučitel Tatarskogo Yazıka Kavkazskogo: Azerbaydjanskogo Nareçiya. Eserin birinci ve ikinci bölümleri Türkçe olarak İstilâh-ı Azerbaycan (1890) adını da taşır. Kitabın birinci bölümünde fonetik, ikinci bölümünde morfoloji ve sentaks konuları işlenmiştir. Kitabın üçüncü bölümü Lüget-i Rusî ve Türkî (1890, 1904 [genişletilmiş]), dördüncü kısmı Rus Dilinin Dilmancı (1894) adıyla basılmıştır.

2. Samoučitel Russkogo Yazıka: Rus Dilinin Müellimi (1896). Kitap Rusça öğrenmek isteyenler için kaleme alınmıştır.

3. Elifbâ-yı Müteherriki (1897). İlkokullarda kolay okumayı ve yazmayı öğretmek için Arap harfleri tek tek kartonlar üzerine yazılmış ve bunlar yan yana getirilerek kelimeler oluşturulmuştur.

4. Kilîd-i Edebiyyât (1901, 1909). Ali İskender Câferzâde ile birlikte yazdıkları Farsça dil bilgisi ve okuma kitabıdır.

5. Tülkü ve Çakçakbey (1894, 1910). Çocuklar için yazdığı manzum mizahî masallardır.

6. Mektûbât-ı Şeydâ Bey Şirvânî (Muallimler İftiharı, 1898; Gelinler Hamayili, 1900). Azerbaycan edebiyatının ilk realist romanlarından biri olan iki bölümlük bir eserdir.

Müellifin Allah Hovfu (1906), Gurban Bayramı yahud On Gün Riyazet (1907) gibi eserleri modern Azerbaycan nesrinin gelişme seyrinde önemli yer tutar. Sovyet döneminde yazdığı XIX. Esrin Ahir İllerinde Maarif ve Edebiyata Dair Hatirelerim adlı eseri Heyrulla Memmedov tarafından bulunarak Sultan Mecid Genizade: Gelinler Hemayili adlı kitap içinde neşredilmiştir (1986).

Ganîzâde, yaptığı tercüme ve adaptasyonlarla modern Azerbaycan edebiyatı ve tiyatrosunun gelişmesine de hizmet etmiş, bazı tiyatro eserlerinin sahneye konulmasında rejisörlük yapmıştır. Bu eserleri arasında şunlar sayılabilir: Tolstoy’dan Evvelimçi Şerabçı (tebdil, 1894); A. F. Pogosski’den Allah Divanı (hikâye, 1896), Nabekâr Konşu (hikâye, 1912); Myasnitsi’den Horhor (vodvil, 1908, 1910); V. A. Dyaçenko’dan Gurbana Gurba; G. Sandukyan’dan Ahşam Sebri Heyir Olur (komedi, iktibas, 1908, 1913); Ter Grigorov’dan Dursuneli ve Ballıbadı (komedi, 1910). 1891’de yazdığı, Rus sansürünün basılmasına ve oynanmasına izin vermediği, konusu tarihten alınmış Gönce Hanım adlı komedisi kayıptır. Sovyet döneminde eserlerinin bir kısmı ilk defa Abbas Zamanov tarafından toplanarak Sultanmecid Genizade: Seçilmiş Eserler adıyla yayımlanmış (Bakı 1965, 2006); daha sonra Heyrulla Memmedov, Sultan Mecid Genizade: Gelinler Hemayili’ni (1986) ve M. M. Kâtipli – G. İ. Musayev de iki ciltlik Seçilmiş Eserleri’ni neşretmiştir (1990).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2009 yılında İstanbul’da basılan 37. cildinde, 508-509 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.