TÂDİLÎ

1827’de Rabat’ta doğdu. Fas’ın Tâdile (Tâdlâ) şehrinde medfun Câbir b. Süleyman’ın soyundan geldiği ve şeceresinin Hz. Ali’ye kadar uzandığı rivayet edilir (Cirârî, II, 253). Annesi Âişe, Rabat Kadısı Sâlih el-Hükûmî’nin kızıdır. İlk eğitimini Rabat’taki âlimlerden aldı ve öğrenim için Fas şehrine gitti. Burada Ahmed el-Bennânî, Velîd el-Irâkī gibi hocalardan on beş yıl süreyle fıkıh, fıkıh usulü, aklî ve naklî ilimlerle çeşitli sanatlara dair dersler aldı. Ardından Miknâs’ta Şerîf el-Merânî, Muhammed b. Hâc, Ahmed el-Mernîsî gibi âlimlerden faydalandı. Mâlikî fıkhı yanında diğer mezheplerin fıkhı konusunda da bilgi sahibiydi. Müfessirlerin âyetleri tefsir etme, âyetlerden küllî kaideler ve fıkhî hükümler çıkarma yöntemlerini öğrenmek için 1278’de (1861-62) doğuya seyahat etti ve oradaki âlimlerden tefsir okudu. Mısır’da Şeyh Muhammed İlîş, Şeyh el-Bennâ gibi Ezher âlimlerinden, Mekke ve Medine’de Hanefî müftüsü Cemâl el-Hindî ve Ahmed Zeynî Dahlân’dan yararlandı. Hac vazifesini ifa ettikten sonra Kudüs ve Beyrut’a gitti. Beyrut’ta Muhammed Abduh, Emîr Şekîb Arslan ve Saîd b. Abdullah eş-Şertûnî kendisini ziyaret etti. Ardından yabancı dil öğrenmek için Avrupa’ya gitti, bir süre İspanya’da kaldı. Kültürleri tanımanın ve yazılan eserlere vâkıf olmanın o kültürleri tam anlamıyla öğrenmekle mümkün olabileceği düşüncesiyle kendini Fransızca, İngilizce, Türkçe, Farsça ve Berberîce öğrenmeye verdi. Özellikle iyi derecede Türkçe öğrendi; sarf, nahiv, belâgat, tıp, felsefe, mantık, matematik, astronomi, coğrafya ve denizcilik gibi alanlarda derinleşti; doğuya ve Avrupa’ya yaptığı seyahatleriyle ilgili izlenimlerini kaleme aldı (a.g.e., II, 244).

Tâdilî, Rabat’a yerleştikten sonra ders vermeye başladı ve otuz yılı aşkın bir süre devam eden derslerinde genellikle kendi eserlerini okuttu, bu arada meclislerde verdiği dersler de rağbet gördü. Büyük şöhrete kavuştu. Öğrencileri arasında Muhammed Mekkî el-Betâvirî, Ahmed el-Bennânî, Ahmed b. Kāsım Cessûs, Abdüsselâm b. Muhammed el-Alemî, Muhammed b. Abdüsselâm er-Runde, Hâşimî b. Muhammed el-Hâcevî ve Muhammed Berbîş bulunmaktadır. Şiir de yazan Tâdilî şiirlerinde Kur’an’dan, hadislerden ve âlimlerin sözlerinden alıntılara yer verdi. Ayrıca siyasetle ilgilendi. Sömürgeci güçlere karşı iş birliği yapmak ve aradaki ilişkileri güçlendirmek amacıyla Rabat’ta ileri gelenlerin yazdığı bir mektubu Sultan II. Abdülhamid’e götürdüğü ifade edilir. 18 Zilhicce 1311 (22 Haziran 1894) tarihinde Rabat’ta vefat eden Tâdilî vasiyeti üzerine ders verdiği evinde defnedildi. Öğrencileri onun için çok sayıda mersiye yazmıştır (a.g.e., II, 256-259).

Eserleri. Çok eser yazması dolayısıyla Süyûtî’ye benzetilen ve sürekli ders verdiği için “Şeyhü’l-Cemâa” lakabıyla anılan Tâdilî’nin çoğu risâle, hâşiye, şerh ve ihtisar olmak üzere genellikle tamamlanmamış eserlerinin sayısı 120’yi geçmektedir (Ziriklî, I, 71). Bunların çoğu kaybolmuş, kalanlar da dağılmıştır. Eserlerinden bazıları şunlardır: Ḥisâbü’l-ferâʾiż ve’t-terekât; Tuḥfetü’l-aḥbâb bi-aʿmâli’l-ḥisâb (el-Mektebetü’l-vataniyye, nr. 1711); Şerḥu’ş-Şifâʾ (Rabat Hizânetü’l-âmme, nr. 2199 ك); Şerḥ ʿale’l-Ḫazreciyye fî ʿilmeyi’l-ʿarûż ve’l-ḳāfiye, Risâle fî ʿilmi’l-beyân ve şerḥ ʿaleyhâ, Ḥâşiye ʿale’l-Mevâhibi’l-ledünniye, Târîḫu’l-İskender er-Rûmî, Ḥâşiye ʿale’l-İtḳān fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân li’s-Süyûṭî, İḫtiṣâru Ceẕveti’l-iḳtibâs li’bni’l-Ḳāḍî, Kâfi’r-râvî ʿani’l-Ezherî ve’l-Kefrâvî, en-Nuḫbetü’ş-şâfiyye ʿalâ ḳavâʿidi’l-Lâmiyye (İbn Mâlik’in Lâmiyyetü’l-efʿâl’ine yazılmış bir şerhtir, el-Mektebetü’l-vataniyye, nr. 969); er-Riyâḥ (denizcilik terimlerine dairdir); ʿİlmü’d-düvel (Emevî, Abbâsî ve Osmanlı hükümdarları hakkında bilgilerin yer aldığı bir eserdir); Zînetü’n-nehr bi-ʿulûmi’l-baḥr (Risâle fî ʿilmi’l-baḥr ve’l-milâḥa) (el-Mektebetü’l-vataniyye, nr. 1747); Ḥâşiye ʿalâ Mülteḳa’l-ebḥur; Ḥâşiye ʿale’l-Maḥallî (Celâleddin el-Mahallî’nin el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ fî ḥalli Cemʿi’l-cevâmiʿ [li-Tâciddîn es-Sübkî] adlı eserinin hâşiyesidir); Risâle fî ʿilmi’l-mûsîḳā (eserin es-Siḳāʾ ve meʿâni’l-mûsîḳā, el-İrtiḳāʾ ilâ ʿilmi’l-mûsîḳā ve Eġāni’s-suḳyâ fî ʿilmi’l-mûsîḳā adını taşıyan nüshaları da vardır [el-Mektebetü’l-vataniyye, nr. 109; Mektebetü Muhammed Dâvûd, nr. 11705; Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 12063]); Beyânü’l-murâd li-Cümeli’l-Micrâd (İbnü’l-Micrâd’ın cümle türlerini, cümlelerin i‘rabdaki yerini ve bunlara dair hükümleri ele aldığı manzum eserine yazılmış şerhtir; Şerḥ ʿale’l-Cümel fi’l-iʿrâb adıyla da bilinir, el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 11885; el-Mektebetü’l-vataniyye, nr. 11885); Ḥâşiye ʿalâ Kitâbi’r-Raḥme fi’ṭ-ṭıb ve’l-ḥikme (Süyûtî’ye ait eserin hâşiyesidir); Ḥâşiye ʿalâ Muḫtaṣari’s-Senûsî (Muhammed b. Yûsuf) (mantık ilmine dairdir); Şerḥu Îsâġūcî fi’l-manṭıḳ (eserlerinin bir listesi için bk. Ziriklî, I, 71; İbn Zeydân, II, 8-12). Abdullah el-Cirârî, Şeyḫu’l-cemâʿa el-ʿallâme Ebû İsḥâḳ et-Tâdilî er-Ribâṭî adıyla bir monografi kaleme almıştır (Dârülbeyzâ 1980).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 570 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.