TAKVÎMÜ’l-BÜLDÂN

Ebü’l-Fidâ 721 (1321) yılında tamamladığı eserinde coğrafyaya ilk defa tablo sistemini uygulamış (Kračkovskij, I, 393), zîc denilen astronomi cetvellerinin yanı sıra özellikle V. (XI.) yüzyıl hekimlerinden İbn Cezle’nin hastalıkların teşhis ve tedavisini tablolar halinde açıklayan Taḳvîmü’l-ebdân adlı kitabından esinlenip kitabına bu adı vermiştir (Taḳvîmü’l-büldân, s. 3). Eserin iki bölümde ele alınması mümkündür. Nisbeten geniş bir mukaddime niteliğindeki birinci bölümde (s. 1-75) Ebü’l-Fidâ, İbn Havkal, İbn Hurdâzbih ve Şerîf el-İdrîsî gibi müelliflerin eserlerini incelediğini belirterek bazı eksik yönlerine dikkat çeker ve kendisinin imkânlar ölçüsünde bu eksiklikleri tamamlayan bir kitap yazmayı amaçladığını söyler. Ardından kuzey ve güney yarım küre, ekvator, yeryüzünün yedi ana bölgesi, yeryüzünün meskûn kısımları, okyanuslar, denizler, göller, nehirler ve dağlar hakkında bilgi verir. Kitabın asıl metnini oluşturan ikinci bölümde (s. 77-505) yeryüzü Arap yarımadasından başlanarak yirmi sekiz bölgeye ayrılıp incelenir. Her bölge iki bölüm halinde tanıtılır. Birinci bölümde bölgenin coğrafî konumu, sınırları, fizikî ve beşerî coğrafyası tanıtılır, bu arada alt bölgeler ve önemli şehirlerden bahsedilir. İkincisinde ise bölgenin şehirleri tablolar halinde verilir. Bu tablolarda şehirlerle ilgili bilgilerin alındığı kaynak, şehrin enlem ve boylam olarak koordinatları (riyâzî coğrafyası), yedi ana bölgeden hangisinde yer aldığı, hangi alt bölgeye (meselâ Hicaz, Yemen, Filistin vb.) dahil olduğu ve isminin doğru telaffuzu yazılır. Tablonun sonunda “el-Evsâf ve’l-ahbârü’l-âmme” başlığı altında şehirle ilgili tarihî ve coğrafî bilgiler özetlenir.

Diğer coğrafyacılar gibi dünyanın yedi ana bölgeden meydana geldiğini söyleyen Ebü’l-Fidâ bu bölgeleri oluşturan alt bölgelere yer verdiği için yirmi sekiz bölgeden bahsetmiştir. Bu bölgeler sırasıyla şunlardır: Arap yarımadası, Mısır, Kuzey Afrika, Ekvator Afrikası (Bilâdüssûdan), Endülüs, Akdeniz ve Atlas Okyanusu adaları, Kuzey Avrupa ve Kuzey Asya, Suriye, el-Cezîre, Irak, Hûzistan, Fars, Kirman, Sicistan, Sind, Hindistan, Çin, Bahrüşşark (Pasifik) adaları, Bilâdürrûm (Anadolu), İrmîniye ile Arrân ve Azerbaycan, Cibâl (Irâk-ı Acem), Deylem ve Gîlân, Taberistan ile Mâzenderan ve Kūmis, Horasan, Zâbülistan ve Gûr, Tohâristan ve Bedahşan, Hârizm, Mâverâünnehir. Ebü’l-Fidâ eserinde zikrettiği yerler hakkında diğer birçok İslâm coğrafyacısının aksine daha çok coğrafî bilgilere yoğunlaşmış, tarihî olaylara, edebî ve efsanevî rivayetlere yer vermemiştir. Kendisinden önce kaleme alınan coğrafya kitaplarından sadece nakiller yapmakla yetinmemiş, bilgileri eleştirip değerlendirmiştir. Taḳvîmü’l-büldân o dönemde coğrafya alanında insanlığın sahip olduğu bilgileri göstermesi bakımından önem taşımaktadır.

Müellif eserin telifinde İbn Havkal’in Ṣûretü’l-arż (el-Mesâlik ve’l-memâlik), Şerîf el-İdrîsî’nin Nüzhetü’l-müştâḳ fi’ḫtirâḳı’l-âfâḳ, İbn Hurdâzbih’in el-Mesâlik ve’l-memâlik, İstahrî’nin Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik, İbn Saîd el-Mağribî’nin Basṭü’l-arż fi’ṭ-ṭûl ve’l-ʿarż (Coġrâfyâ fi’l-eḳālîmi’s-sebʿa), Batlamyus’un Ḳitâbü’l-Coġrâfyâ, Bîrûnî’nin el-Ḳānûnü’l-Mesʿûdî, Nasîrüddîn-i Tûsî’nin et-Teẕkire, Hasan b. Ahmed (Muhammed) el-Mühellebî’nin günümüze ulaşmayan Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik (Kitâbü’l-Eṭvâl), Sem‘ânî’nin el-Ensâb, İbnü’l-Esîr’in el-Lübâb, Yâkūt el-Hamevî’nin Muʿcemü’l-büldân ve Kitâbü’l-Müşterik vażʿan ve’l-müfteriḳ ṣuḳʿan, Ebü’l-Mecd İsmâil b. Hibetullah el-Mevsılî’nin Kitâbü Müzîli’l-irtiyâb ʿan müştebihi’l-intisâb ve Kitâbü’l-Fayṣal gibi eserlerden faydalanmıştır. Ayrıca bazı seyyah ve tâcirlerin bilgilerine başvurmuş, bu arada kendi gözlemlerine yer vermiştir.

Taḳvîmü’l-büldân daha sonra gelen müelliflerin güvenle başvurduğu bir kaynak olmuştur. Ebü’l-Fidâ’nın çağdaşı Zehebî kitabı ihtisar edip ta‘lik yazmış, bir asır sonra Kalkaşendî Ṣubḥu’l-aʿşâ’sında eserden birçok alıntı yapmıştır. X. (XVI.) yüzyılın sonlarında Sipâhîzâde Mehmed Taḳvîmü’l-büldân’ı ve İbn Abdülhak el-Bağdâdî’nin Merâṣıdü’l-iṭṭılâʿını alfabetik olarak düzenleyip Evdahu’l-mesâlik ilâ ma‘rifeti’l-büldân ve’l-memâlik adlı eserini telif etmiş, ardından Muḫtaṣaru Evḍaḥi’l-mesâlik’i kaleme alıp Türkçe’ye çevirmiştir. X. (XVI.) yüzyıl Arap denizcisi İbn Mâcid elinde bulundurduğu Taḳvîmü’l-büldân’dan istifade etmiştir (Sayyid Maqbul Ahmad, A History of Arab-Islamic Geography, s. 237). Ebü’l-Fidâ, adını Ebû Zeyd el-Belhî’den alan ve Mekke’yi merkez kabul ederek İslâm ülkelerine ağırlık veren Belh coğrafya okuluna mensuptur. Seyyid Makbul Ahmed kendisini Ortaçağ İslâm dünyasının son büyük coğrafyacısı diye kabul eder (a.g.e., s. 74, 186).

XVI. yüzyıldan itibaren Taḳvîmü’l-büldân Avrupa’da şarkiyatçıların ilgisini çekmiştir. Fransız şarkiyatçısı Guillaume (Wilhelm) Postel bu eserden bahsetmiş, Alman şarkiyatçısı Wilhelm Schickardt eser üzerinde bazı çalışmalar yapmış, İngiliz şarkiyatçısı John Greaves, Hârizm ve Mâverâünnehir kısımlarını yayımlamıştır (London 1650). Johann Bernhard Koehler, Suriye kısmını neşre hazırlayıp Latince’ye tercüme etmiş, bu çalışma Johann Jacob Reiske’nin Ebü’l-Fidâ hakkındaki yazısıyla birlikte neşredilmiş (Leipzig 1766, 1786), Demetrios Alexandrides eserin Hârizm, Mâverâünnehir, Arap yarımadası, Mısır vb. kısımlarını Grekçe çevirisiyle birlikte yayımlamıştır (Vienna 1807). Eserin daha başka kısmî tercüme ve neşirleri de yapılmıştır (Brockelmann, GAL, II, 57; Sarton, III/1, s. 799; Kračkovskij, I, 394).

Taḳvîmü’l-büldân ilk defa tam olarak Joseph-Toussaint Reinaud ve W. Mac-Guckin de Slane tarafından neşredilmiş (Paris 1840), bu neşri Fuat Sezgin yeniden yayımlamıştır (Frankfurt 1992). Joseph-Toussaint Reinaud kitabın Suriye bölgesine kadar olan kısmını Fransızca’ya çevirmiş, iki cilt halindeki bu yayının (Géographie d’Aboulfeda, Paris 1848) ilk cildini Ebü’l-Fidâ’nın hayatı, Ebü’l-Fidâ öncesi İslâm coğrafyacıları ve İslâm coğrafya ekolleriyle ilgili çok değerli bir giriş oluşturmuştur. M. Stanislas Guyard, Taḳvîmü’l-büldân’ın Suriye bölgesinden itibaren sonuna kadar olan kısmını Fransızca’ya tercüme etmiş (Paris 1883), çevirinin sonuna J.-T. Reinaud tarafından yayımlanan kısmı da ihtiva edecek şekilde ayrıntılı bir indeks ilâve edilmiştir. Fuat Sezgin J.-T. Reinaud ve M. S. Guyard’ın adı geçen çalışmalarını bir araya getirerek iki cilt halinde yeniden yayımlamıştır (Géographie d’Aboulfeda, Frankfurt 1985). Eser Abdülmuhammed Âyetî tarafından Farsça’ya tercüme edilmiştir (Tahran 1349/1970).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2010 yılında İstanbul’da basılan 39. cildinde, 492-493 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.