TANTÂVÎ, Muhammed Ayyâd

1225 (1810) yılında Tanta yakınındaki Nicrîd köyünde doğdu. İlk eğitimini Tanta’da aldı. Hıfzını tamamladıktan sonra Muhammed el-Kûmî, Mustafa el-Kanâvî ve Muhammed Ebü’n-Necâ’dan Arap dili ve edebiyatı, fıkıh ve usulü, hadis, mantık dersleri aldı. Ardından Kahire’ye gidip Ezher’e girdi. Ezher’de başta Bâcûrî olmak üzere Hasan el-Attâr ve İbrâhim es-Sekkā gibi hocalardan faydalandı. 1243’te (1827) babası Tanta’da vefat edince üniversite öğrenimine iki yıl ara vererek çalışmak zorunda kaldı, Tanta ve Sâfiye’de öğretmenlik, Ezher’de vekil öğretmenlik yaptı. Tanta’da Mustafa el-Kınâvî’den Kütüb-i Sitte’yi okuyup tedris icâzeti aldı. Daha sonra Ezher’de ve Kahire’deki İngiliz mektebinde öğretim üyesi olarak görevlendirildi. Kendisinden gerek Arap gerekse Batılı birçok kişi ders aldı. Bunlar arasında Edward William Lane, Fransızca öğretmeni Flugence Fresnel, Fransız tabibi A. Perron, Alman tarihçisi Gustav Weil, Mehmed Ali Paşa’nın saray tabibi Alman Pruner, Rus siyasetçisi Nikola Mûhîn, Alman Rudolf Fraehn, Muhammed Kıtta el-Adevî, Yûsuf el-Esîr, Abdülhâdî el-Ebyârî ve Abdüsselîm et-Tirmânînî anılabilir. 1256 (1840) yılında öğrencisi Rudolf Fraehn vasıtasıyla, Dışişleri Bakanlığı’na bağlı Doğu Dilleri Enstitüsü’nde Arap dili ve edebiyatı öğretmeni olarak çalışmak üzere Rusya’nın Saint Petersburg şehrine davet edildi. 1843’te Baltık ülkeleriyle Finlandiya’ya seyahat etti. 1847’de Saint Petersburg Üniversitesi’nde Arap Dili ve Edebiyatı Kürsüsü’nde “ekstra-ordinaryüs” profesör oldu. Bir süre Leningrad, Petrograd üniversitelerinde ders verdi. Burada en ünlü öğrencisi Finli şarkiyatçı Georg August Wallin idi. Tantâvî 1855 yılında ayaklarına felç inmesi sebebiyle öğretim görevini kısmen aksattı, 1859’da görevini tamamen bıraktı ve emekliye ayrıldığı 1277 (1861) yılında vefat etti. Volkova köyünde Tatar Kabristanlığı’na defnedildi. Mısırlı eşi Ümmü Hasan Ulviyye’den 1850’de doğan oğlu Ahmed Rusya’ya yerleşmiş ve orada ölmüştür.

Eserleri. Tantâvî telif, tercüme, şerh, hâşiye/ta‘lik, manzum risâle ve ders kitabı olarak birçok eser kaleme almış, bunların çok azı basılmıştır. Eserleriyle ilgili bilgi, belge ve yazmalar Saint Petersburg, Leningrad ve Kazan üniversitelerinin kütüphaneleriyle Mısır’daki yakın ilgi ve himaye gördüğü Sekkā ailesi nezdinde bulunmaktadır:

Akaid: Ġunyetü’l-mürîd fî ʿilmi’t-tevḥîd, Ḥâşiye ʿalâ Risâleti’l-Bâ-cûrî fi’l-ʿaḳāʾid, Ḥâşiye ʿale’t-Tuḥfeti’s-seniyye ve’l-ʿaḳāʾidi’s-Sünniyye, Şerḥu Manẓûmeti’ş-Şeyḫ es-Selmûnî fi’l-ʿaḳāʾid, el-Ḫatm ʿalâ metni’l-Cevhere li’l-Leḳānî (Cevheretü’t-tevḥid, manzum).

Dil ve Edebiyat: Aḥsenü’n-nüḫab fî maʿrifeti lisâni’l-ʿArab (Kosegarten’in Fransızca’ya çevirisi: Traité de la langue ʿarabe vulgaire, Leipzig 1848; eser Batı Avrupa bilim çevrelerinde Tantâvî’ye büyük şöhret kazandırmıştır); Ḳavâʿidü’ṣ-ṣarf; Ḳavâʿidü’l-luġati’l-ʿArabiyyeti’l-ʿâmmiyye; Naẓmü Taṣrîfi’z-Zencânî (Leningrad Üniversitesi Ktp., nr. 833, s. 13-19); Ḥâşiyetü’z-Zencânî; el-Ḫatm ʿalâ Şerḥi’l-Ḳatr li’bn Hişâm (Leningrad Üniversitesi Ktp., nr. 83); Taḳyîdât ʿale’l-Ezheriyye (li-Ḫâlid el-Ezherî, Leningrad Üniversitesi Ktp., nr. 847); Risâle fî ʿilmi’l-belâġa; Naẓmü’s-Semerḳandiyye (fi’l-istiʿâre); Şerḥu’s-Semerḳandiyye; Taʿlî-ḳu Ḥâşiyeti’l-Bâcûrî ʿale’s-Semerḳandiyye; Taʿlîḳu Ḥâşiyeti’l-Emîr ʿale’l-Mollâvî ʿale’s-Semerḳandiyye fi’l-beyân; Leẕîẕü’ṭ-ṭarab fî naẓmi buḥûri’l-ʿArab; Ḥâşiyetü’l-Kâfî fî ʿilmeyi’l-ʿarûż ve’l-ḳavâfî (Ahmed el-Kınâî’nin eserine hâşiye); Taʿlîḳu’l-Kâfî fî ʿilmeyi’l-ʿarûż ve’l-ḳavâfî.

Tarih, Biyografi, Seyahatnâme: Tuḥfetü’l-eẕkiyâʾ bi-aḫbâri bilâdi Rûsiyâ. 1840’ta Kahire, İskenderiye, Girit, İzmir, İstanbul, Odesa güzergâhında deniz yoluyla, oradan kara yoluyla Saint Petersburg’a yaptığı seyahatle 1850 yılına kadar Leningrad ve Petrograd gibi Güney Rusya şehir ve beldeleri, ayrıca Baltık ülkeleri, Finlandiya, Kafkasya ve Tataristan’a yaptığı gezi ve gözlemlerini kayda geçirdiği seyahatnâme olup Riḥletü’ş-Şeyḫ eṭ-Ṭanṭâvî ile’l-bilâdi’r-Rûsiyye adıyla yayımlanmıştır ([Amman 1412/1992]); Târîḫu ḥayâtihî (1840 yılına kadarki hayatını kapsar, nşr. ve Almanca trc. J. G. L. Kosegarten, “Autobiographie des Scheich Ettantawi zu Petersburg”, WZKM, VII/1 [1850], s. 48-63, 197-200); Tercemetü Târîḫi Rûsiyâ li-Ûstralof; Ḥâlü’l-aʿyâd ve’l-mevâsim fî Mıṣra; Müsevvedât li-târîḫi’l-ʿArab.

Ders Kitapları ve Notları: Ḳavâʿidü’l-luġati’l-ʿArabiyye bi’l-luġati’r-Rûsiyye, et-Taḥiyyâtü’l-muʿtâde fî kelâmi’l-ʿâmme, Mecmûʿatü’l-ems̱âli’l-ʿArabiyye, Ḳāmûsü’t-Tâtâriyyi’l-ʿArabî, Mülâḥaẓât fî târîḫi’l-ḫilâfe ve’ş-şarḳı’l-İslâmî; Tercemetü’l-bâbi’l-evvel min Gülistâni’s-Saʿdî; el-Ḳāmûsü’l-ʿArabî-el-Ferensî fi’l-lehceti’l-Mıṣriyye; el-İʿlâm fîmâ yeteʿallaḳ bi’l-aʿlâm (Paris Bibliothèque Nationale, nr. 4865; Nicolas Perron’un “Notes sur les particularités des nomes propres” adıyla yaptığı Fransızca çevirisi, Ebû Bekir b. Bedr’in Le Nâcérî la perfection des deux arts ou traité complet d’hippologie et d’hippiatrie arabes adlı eseri içinde yayımlanmıştır, Paris 1852-1860, s. 380-425); ʿAn aṣlı esmâʾi’n-nâs ve’l-ḫayli’l-eṣâʾil.

Diğer Eserleri: Müntehe’l-ereb fi’l-cebr ve’l-irs̱ (mîrâs̱) ve’l-ḥisâb / Manẓûme fî ʿulûmi’l-irs̱ ve’l-ḥisâb ve’l-cebr (Leningrad Üniversitesi Ktp., nr. 820); Müştehe’l-elbâb ʿalâ Müntehe’l-ereb (Leningrad Üniversitesi Ktp., nr. 820); Taʿlîḳ ʿalâ Ḥâşiyeti’l-ʿAṭṭâr ʿâlâ Maḳūlâti’s-Sücâʿî fi’l-felsefe; el-Ḥikâyâtü’l-ʿâmmiyyetü’l-Mıṣriyye (Leningrad Üniversitesi Ktp., nr. 745); Mecmûʿatü eşʿâr (Leningrad Üniversitesi Ktp., nr. 1235; Tantâvî’nin methiye ve mersiyeleriyle bazı kıtalarını içerir; eserde ayrıca Osmanlı Sultanı Abdülmecid, I. Nicola ve hocası Bâcûrî için yazdığı methiyelerle Rusya tasvirine dair kıtalar, halk şiiri türü mavallara benzer parçalar yer alır).

Tantâvî’nin yakın dostları ile bazı öğrencilerine Arapça, Rusça ve Fransızca yazdığı mektupları da bulunmaktadır. Bunlar arasında Rus ilim akademisi üyesi Prof. I. F. Gottwaldt (Tantâvî’nin on Fransızca mektubu, Gottwaldt’ın yirmi mektubu, Kazan Üniversitesi Ktp., nr. 839), Flugence Fresnel, Finli Wallin, Rifâa et-Tahtâvî, Muhammed el-Üşmûnî, Muhammed Kıtta el-Adevî, Abdurrahman es-Sıfâtî, Sürûr ed-Demenhûrî, Abdülhâdî el-Ebyârî, İbrâhim b. Abdülgaffâr ed-Desûkī, Nakîbüleşraf Muhammed Halîl, Yûsuf es-Saydâvî ve Abdüsselâm et-Tirmânînî sayılabilir. Tantâvî ayrıca Arapça ve Fransızca makaleler yazmıştır: “Mülâḥaẓât ʿalâ tercemeti baʿżi’l-eşʿâri’l-ʿArabiyye / Observations sur la traduction de quelques vers arabes” (Bulletin historique-philologique, St. Petersbourg 1851, IX, 133-144, 145-150; Mélanges asiatiques, St. Petersbourg 1852, I, 474-495); “Mülâḥaẓât ʿani’l-beyâni’l-ʿArabî ʿinde’ş-şuʿûbi’l-İslâmiyye/Observations sur la rhétorique des nations musulmanes” (Bulletin historique-philologique, 1885, XII, 241-256); “Mülâḥaẓât ʿalâ muḫtârât min Riḥleti İbn Cübeyr / Observations sur l’extrait de voyage á Ebn Djobeir” (trc. Michele Amari). I. Kračkovskij, Tantâvî için bir monografi kaleme almış, Külsûm Avde eseri Arapça’ya çevirmiştir (bk. bibl.).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2010 yılında İstanbul’da basılan 39. cildinde, 578-579 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.