TEMÎM b. ÜBEY

570 yılı civarında Necid çölünde dünyaya geldi. Daha çok İbn Mukbil künyesiyle tanınmış olup Âmir b. Sa‘saa’nın Benî Aclân koluna mensuptur. İbn Sellâm el-Cumahî Ṭabaḳātü fuḥûli’ş-şuʿarâʾsında onu Câhiliye şairlerinin beşinci tabakasında göstermektedir. Hicretin 11 (632) yılında kabilesiyle birlikte Müslümanlığı kabul etmekle birlikte İslâm’ı tam benimseyemediği ve Câhiliye dönemini hasretle andığı zikredilir. Ancak İslâmiyet’le ortaya çıkan değişikliklere alışamaması yüzünden böyle bir izlenim bırakması da mümkündür. Nitekim şiirlerinde dindarlığını belirtmese de zamanla İslâmiyet’e uyum sağladığını gösteren beyitlerine rastlanmaktadır. Meselâ bir beytinde “Allah’tan korkmak daha kazançlıdır” (Dîvân, nşr. İzzet Hasan, s. 23), bir diğer beytinde eşi Süleymâ ile onun kız kardeşine hitaben, “Hayâ ve din olmasa benim körlüğümle alay ettiğiniz gibi ben de sizin kusurlarınızı yüzünüze vururdum” (a.g.e., s. 76-77) demiştir. Uzun yaşamış kimseler (muammerûn) arasında yer aldığı, 120 yıl kadar yaşadığı ve bir gözünün görmediği kaydedilmektedir.

Temîm b. Übey, babasının vefatından sonra Câhiliye âdetlerine göre onun eşi Dehmâ ile evlendi, müslüman olunca onu bırakmak zorunda kaldı. Fakat Dehmâ’yı şiirlerinde anmıştır (a.g.e., s. 44). İleri bir yaşta iken Asar el-Ukaylî’nin kızı Süleymâ ile evlendi. Şiirlerinde adı sıkça geçen (a.g.e., s. 3, 4, 22, 23, 132, 207, 255, 256, 257, 259, 260, 408), İslâm döneminde evlendiği Kübeyşe isminde bir hanımı daha vardır. Temîm’in muhtemelen şiirinde kendisinden Hürre diye söz ettiği (a.g.e., s. 72-73), Ümmü Şerîk künyesiyle tanınan bir kızı olmuştur. Dil âlimleri, onun bazı şiirlerini ve şiirlerinde geçen garîb kelimelerinin yorumunu bu kızından almıştır. Ayrıca Temîm’in hepsi de şair olan on oğlunun bulunduğu kaydedilir. Hayatının büyük bir kısmını çölde geçiren Temîm şehre nâdiren gelmiştir. Hz. Osman’ın öldürülmesi üzerine onun taraftarları arasında yer aldı, hakkında mersiye yazdı (a.g.e., s. 14) ve intikamının alınmasına çağrı yaptı. Şiirlerinde Mervân b. Hakem’in Hemmâm b. Kabîsa’yı öldürdüğü Mercirâhit ve onun ardından cereyan eden Rebeze savaşlarına değinmesi, Ahtal’ın kabilesi Tağlib ile Kays arasında meydana gelen savaştan söz etmesi, 65 (684) yılında öldürülen Zübeyrîler’in kahramanlarından Hemmâm b. Kabîsa için mersiye yazması, buna karşılık Mus‘ab b. Zübeyr ile kardeşi Abdullah b. Zübeyr için mersiyelerinin bulunmaması onun 70-72 (689-692) yılları arasında vefat ettiği kanaatini güçlendirmektedir.

Dilciler Temîm b. Übeyy’in garîb, fasih ve sahih kelimeleriyle istişhâdda bulunulan şiirlerine büyük önem vermiştir. Necid, Yemen, Irak ve İran’daki birçok yer adını içermesi bakımından şiirleri aynı zamanda coğrafya sözlüğü yazarları için kaynak teşkil etmiştir. Uzun süre ticaretle meşgul olması ve Yemen krallarıyla ilişki kurması sebebiyle bu yerlerin ticaret merkezlerini bildiği kaydedilir. Methiye yazmamakla birlikte kendisi, kabilesi ve atalarıyla ilgili fahr şiirleri çoktur. Bunlarda cömertlik ve cesaret gibi bedevîlik erdemleriyle şiirdeki ustalığını dile getirmiş, çölü, çölün atmosfer olaylarını, vahşi hayvanları ve kumar oyununda kullanılan oku tasvir etmiş, bu oku tasvirde darbımesel haline gelmiş, beğenilen güzel şeyler için “kıdhu İbn Mukbil” (İbn Mukbil’in oku) denilmiştir (İbn Kuteybe, s. 367-368). Kasideleri içinde yer alan gazellerinde eski konak yerleri ve kalıntılarını, sevgilinin hayalini, kadın güzelliğini dile getirmiştir. Şiirde daha üstün olmasına rağmen hicivde Hz. Ali taraftarı Kays b. Amr en-Necâşî’ye ve A‘ver b. Berrâ’ya yenilmiştir. İbn Reşîḳ, Temîm’in dinî ve ahlâkî açıdan hicvi hoş görmeyip ondan kaçındığı için mağlûp duruma düştüğü yorumunu yapmıştır. Kendisini ve kabilesini hicveden Necâşî’yi Hz. Ömer’e şikâyet ettiği, Ömer’in Necâşî’nin şiirini farklı yorumlamasına rağmen şikâyetinde ısrar etmesi yüzünden Hassân b. Sâbit’i hakem tayin ettiği, onun Temîm’i haklı görmesi üzerine Necâşî’yi dilini kesmekle tehdit ettiği veya hapis cezası verdiği kaydedilir (İbn Kuteybe, s. 247-248). Temîm b. Übeyy’in Necâşî’nin kardeşi Hadîc (Hudeyc), hıristiyan Ahtal, Avf b. Mâlik ve Leylâ el-Ahyeliyye ile de hicivleşmeleri vardır. Bunların dışında övgü, savaş tasviri, ihtiyarlık, hikemiyat ve emsale dair bazı parçaları bulunmaktadır. Bir şiirinde Sıffîn Savaşı’ndan söz etmiştir (Dîvân, nşr. İzzet Hasan, s. 345).

İbnü’n-Nedîm, Temîm divanının mevcudiyetini el-Fihrist’inde haber vermiş ve Ebû Amr b. Alâ, Asmaî, Tûsî, İbnü’s-Sikkît, Sükkerî tarafından şiirlerinin derlendiğini, Muhammed b. Muallâ tarafından divanının şerhedildiğini kaydetmiştir. Bu eserlerden hiçbiri zamanımıza ulaşmamıştır. Ancak Yâkūt el-Hamevî’nin Muʿcemü’l-büldân’ında şerhten yararlandığı belirtilir. Temîm b. Übey divanının tek yazma nüshası Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi’nde kayıtlı olup (nr. 2262) İzzet Hasan tarafından yayımlanmış, Ahmet İhsan Türek de divanı neşretmiştir (bk. bibl.). Mes‘ûd Âmir, İzzet Hasan’ın tahkik ettiği divanda bulunmayan beyitleri “İstidrâk ʿalâ Dîvâni Temîm b. Übey b. Muḳbil” adıyla yayımlamıştır (MMLADm., LXXI/2 [1416/1996], s. 341-349). Benzer bir çalışma Muhammed Ecmel Eyyûb el-Islâhî tarafından yapılmış, bu çalışma Ebû Mahfûz Kerîm el-Ma‘sûmî’nin Buḥûs̱ ve tenbîhât adlı kitabında yer almıştır (Beyrut 2001, II, 893-919).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2011 yılında İstanbul’da basılan 40. cildinde, 422-423 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.