TÎBÎ

Aslen İranlı olup Vâsıt ile Hûzistan arasında bulunan (Yâkūt, IV, 53) ve muhtemelen doğum yeri olan Tîb kasabasına nisbetle Tîbî diye anılır. Ticaretle uğraşan varlıklı bir aileden gelmektedir. Hayatına dair İbn Hacer’in ed-Dürerü’l-kâmine’sinde yer alan sınırlı bilgiler sonraki müelliflerin çoğu tarafından tekrar edilmiştir. Tîbî, Şâfiî fakihi ve dil âlimi Çârperdî’den ders aldı. Öğrencileri arasında Mişkâtü’l-Meṣâbîḥ müellifi Hatîb et-Tebrîzî ile kendisine ait et-Tibyân fi’l-meʿânî ve’l-beyân’ı Ḥadâʾiḳu’l-beyân fî şerḥi’t-Tibyân adıyla şerheden Ali b. Îsâ el-Erdebîlî bulunmaktadır (Tîbî, et-Tibyân, neşredenin girişi, s. 21-24). Ömrü boyunca öğrenim ve öğretimle meşgul olan Tîbî tanımadığı kişilere dahi kıymetli kitaplarını ödünç verecek kadar cömertti. Ailesinden kalan serveti öğrencilerine ve ihtiyaç sahiplerine harcadı; bu sebeple ömrünün sonlarında muhtaç duruma düştü. Yaşlılığında gözleri iyice zayıfladı. Tîbî hayâ sahibi, cömert, mütevazi biri olarak tanındı (İbn Hacer, II, 68-69).

Kendisinin de yaşadığı Tebriz’i merkez edinen İlhanlılar’ın desteğiyle revaç bulan felsefî akımlara ve bid‘at ehline karşı Ehl-i sünnet’in görüşlerini savundu. Tefsir, hadis ve Arap dili alanlarında ileri gelen bir âlim kabul edilen Tîbî, Kur’an’da ve hadislerdeki dil inceliklerini farketmesiyle şöhret buldu. Sabahtan öğleye kadar tefsir, öğleden ikindiye kadar hadis dersleri verdi, derslerini hayatının sonuna kadar hiç aksatmadı. Kalabalık bir grup tarafından takip edilen hadis derslerinde Buhârî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’ini okuttu (a.g.e., II, 69). Kendisine ait bazı eserler üzerine ihtisar ve şerh türü çalışmalar yapmaları için öğrencilerine tâlimat verdiği gibi bazı öğrencilerinin eserlerini bizzat şerhetti. Muhtasar bir hadis usulü telif etti. Aynı zamanda kutsî hadisi terim anlamında tanımlayan ilk kişi olarak bilinir (DİA, XXVI, 318). 13 Şâban 743 (11 Ocak 1343) tarihinde vefat eden Tîbî’nin nerede öldüğüne dair açık bilgi bulunmamakla birlikte Tebriz’de yaşadığına göre burada vefat etmiş olmalıdır. Her gün yaptığı gibi sabahleyin tefsir dersi verdikten sonra Buhârî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’ini okutmak üzere evinin yakınındaki camiye gittiği ve öğle namazını beklerken âniden öldüğü kaydedilmektedir (İbn Hacer, II, 69).

Eserleri. 1. el-Kâşif ʿan ḥaḳāʾiḳi’s-sünen (Şerḥu/Ḥâşiyetü Mişkâti’l-Meṣâbîḥ). Tîbî, talebesi Hatîb et-Tebrîzî’yi Ferrâ el-Begavî’nin Meṣâbîḥu’s-sünne’de eksik bıraktığı bazı kısımları tamamlaması için görevlendirmiş, bunun üzerine Hatîb et-Tebrîzî, Begavî’nin sahih ve hasen başlıkları altında tasnif ettiği hadisleri yeniden düzenledikten sonra kitaba onun şartlarına uygun üçüncü bir bölüm eklemek suretiyle Mişkâtü’l-Meṣâbîḥ’i kaleme almıştır. Tîbî de bu eser üzerine el-Kâşif ʿan ḥaḳāʾiḳi’s-sünen adlı şerhini yazmış, hâşiye olarak da anılan eser Şerḥu’ṭ-Ṭîbî ʿalâ Mişkâti’l-Meṣâbîḥ adıyla şöhret bulmuştur (nşr. Naîm Eşref Şebbîr Ahmed v.dğr., I-XII, Karaçi 1413/1992; nşr. Abdülhamîd Hindâvî, I-XIII, Riyad 1417/1997; her iki neşirde görülen eksiklikler hakkında Muhammed Rif‘at Zencîr tarafından kaleme alınan tenkitler için bk. bibl.). Eseri hazırlarken daha çok Nevevî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ şerhinden faydalandığını söyleyen Tîbî şerhte alıntı yaptığı kaynakları kısaltmalarla göstermiştir. Meṣâbîḥu’s-sünne’de görülen ve ona göre Arapça’yı ve hadis rivayetini yeterince bilmeyen râvilerin tasarrufundan kaynaklanan ifade bozukluklarını da düzelten Tîbî eserin mukaddimesine hadis usulüne dair bir muhtasar dercetmiştir (Tîbî, el-Kâşif, I, 35-36). Bu muhtasar onun el-Ḫulâṣa fî uṣûli’l-ḥadîs̱ adlı eseriyle büyük oranda benzerlik göstermektedir. Şerḥu’ṭ-Ṭîbî ʿalâ Mişkâti’l-Meṣâbîḥ üzerine Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin bir telhis yaptığı kaydedilmektedir (Leknevî, s. 559-561, ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 6). Muhammed Rif‘at Zencîr, el-Fünûnü’l-beyâniyye fi’l-Kâşif ʿan ḥaḳāʾiḳi’s-sünen li’l-İmâmi’ṭ-Ṭîbî başlığıyla hazırladığı yüksek lisans tezini (1410, Câmiatü Ümmi’l-kurâ) genişletip neşretmiştir (Kuala Lumpur 1998).

2. el-Ḫulâṣa fî uṣûli’l-ḥadîs̱. İbnü’s-Salâh’ın Muḳaddime’si, Nevevî’nin et-Taḳrîb ve’t-teysîr’i, Bedreddin İbn Cemâa’nın el-Menhelü’r-revî’si gibi eserlerden özetlenip İbnü’l-Esîr’in Câmiʿu’l-uṣûl’ünden bazı bilgilerin ilâvesiyle oluşturulmuştur (nşr. Subhî es-Sâmerrâî, Bağdat 1971; Beyrut 1985). Hibetullah b. Atâ b. Ahmed el-Hüseynî Şâhmîr tarafından şerhedilen eseri (Brockelmann, VI, 238) Seyyid Şerîf el-Cürcânî el-Muḫtaṣar fî uṣûli’l-ḥadîs̱ (ed-Dîbâcü’l-müẕheb) adıyla ihtisar etmiştir (nşr. Abdülgaffâr Süleyman, Kahire, ts.; nşr. Fuâd Abdülmün‘im Ahmed, İskenderiye 1983; Kâfiyeci’nin el-Muḫtaṣar’ıyla birlikte Risâletân fî muṣṭalaḥi’l-ḥadîs̱ adıyla nşr. Ali Zevîn, Riyad 1987; nşr. Akīl b. Muhammed b. Zeyd, Beyrut 1413). Cürcânî el-Ḫulâṣa’daki mevzû hadislerle ilgili örnekleri, râvi isimlerini, künyeleri ve lakapları hazfetmiş, bazı konularda kendi görüşlerini ekleyerek esere aynı zamanda bir hâşiye niteliği kazandırmıştır. Cürcânî’nin muhtasarı Abdurrahman b. Muhammed el-Hanefî, Şemseddin Muhammed el-Hanefî et-Tebrîzî ve Leknevî tarafından şerhedilmiş olup bunların en meşhuru, Leknevî’nin Ẓaferü’l-emânî bi-şerḥi Muḫtaṣari’s-Seyyid eş-Şerîf el-Cürcânî fî muṣṭalaḥi’l-ḥadîs̱’idir (nşr. Takıyyüddin en-Nedvî, Luknov 1304; Dübey 1415/1995; Cürcânî’nin muhtasarıyla ve Nedvî neşrine dair tenkitlerle birlikte nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde, Beyrut 1416).

3. Fütûḥu’l-ġayb fi (ve)’l-keşf ʿan ḳınâʿi’r-reyb (Şerḥu/Ḥâşiyetü’l-Keşşâf). Henüz yayımlanmayan bu altı ciltlik eser (yazmaları için bk. el-Fihrisü’ş-şâmil, I, 389-394), Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ının en güzel hâşiyelerinden sayılmaktadır. Kıraat vecihlerinin zikredilmesi, hadislerin ve rivayetlerin doğru biçimleriyle verilmesi, kelimelerin anlamlarındaki ince noktaların dikkatle ele alınması gibi konularda beğenilen ve meseleleri ele alış tarzı başarılı bulunan eser, özellikle beyân ilmine dair inceliklere gerektiğinden fazla ağırlık verdiği gerekçesiyle eleştirilmiştir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1478). Öte yandan İbn Haldûn’a (Muḳaddime, II, 366) ve İbn Hacer’e (ed-Dürerü’l-kâmine, II, 69) göre Tîbî bu eserde Zemahşerî’nin Mu‘tezilî görüşlerini tenkit etmekte, Kur’an’ın beyân özelliklerinin Ehl-i sünnet’in prensiplerine göre yorumlanması gerektiğini söylemektedir. Kutbüddin er-Râzî eseri Tuḥfetü’l-eşrâf fî şerḥi’l-Keşşâf adıyla ihtisar etmiş (el-Fihrisü’ş-şâmil, I, 417), bu ihtisar üzerine Cemâleddin Aksarâyî bir hâşiye yazmıştır (a.g.e., I, 423). Fütûḥu’l-ġayb’ın Feth sûresine kadar olan kısmı Sa‘deddin et-Teftâzânî tarafından özetlenmiş olup (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1478) bu özet Telḫîṣu Fütûḥi’l-ġayb fi’l-keşf ʿan ḳınâʿi’r-rayb adını taşımaktadır (el-Fihrisü’ş-şâmil, I, 394). Fütûḥu’l-ġayb’ın çeşitli bölümleri Arap ülkelerindeki üniversitelerde yüksek lisans ve doktora tezi olarak yayıma hazırlanmıştır (örnekler için bk. Zeyd b. Abdülmuhsin Âlü Hüseyin, II, 150).

4. et-Tibyân fi’l-meʿânî ve’l-beyân. Tîbî’nin 725 (1325) yılında yazdığı bu eseri 737’de (1337) şerhettiği kaydedilmiş (Brockelmann, VI, 239; ayrıca bk. İbn Hacer, II, 69), bugün herhangi bir nüshası bilinmeyen bu şerhten Taşköprizâde alıntı yapmıştır. et-Tibyân üzerine Tîbî’nin talebesi Ali b. Îsâ el-Erdebîlî Ḥadâʾiḳu’l-beyân fî şerḥi’t-Tibyân (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 1839; Çorlulu Ali Paşa, nr. 387; Esad Efendi, nr. 2986; Fâtih, nr. 4602, 4604; Şehid Ali Paşa, nr. 2235; Yozgat, nr. 782) ve Abdüllatîf el-Kirmânî el-Hanefî Şerḥu’t-Tibyân li’ṭ-Ṭîbî (Abdullah Muhammed el-Habeşî, I, 528-529) adıyla birer şerh yazmıştır. Abdüssettâr Hüseyin Mebrûk Zemmût tarafından hakkında bir doktora tezi hazırlanan eserin (1977, Ezher Üniversitesi) muhtelif neşirleri vardır (nşr. Tevfîk el-Fîl – Abdüllatîf Lutfullah, Küveyt 1986; Abdüssettâr Hüseyin Mebrûk Zemmût, Beyrut 1996; nşr. Hâdî Atıyye Matar el-Hilâlî, Beyrut 1407/1987; nşr. Abdülhamîd Ahmed Yûsuf Hindâvî, Mekke, ts.).

5. Leṭâʾifü’t-tibyân fî ʿilmeyi’l-meʿânî ve’l-beyân. Hindâvî’ye göre (Tîbî, et-Tibyân, neşredenin girişi, s. 49) et-Tibyân’ın şerhi değil ayrı bir kitap olan eser, Sekkâkî’nin Miftâḥu’l-ʿulûm’unun ve Fahreddin er-Râzî’nin Nihâyetü’l-îcâz’ının özeti mahiyetindedir (nşr. Abdülhamîd Ahmed Yûsuf Hindâvî, Mekke, ts.; nşr. Halîfe Hasan Halîfe, Kahire 1990).

6. Muḳaddime fî ʿilmi ḥisâbi’l-yed. Tîbî’ye nisbet edilen eser (Sâlih Zeki, II, 279-280; Kadrî Hâfız Tûkān, s. 434-435) matematiğin temel işlemlerine dair otuz dört sayfalık bir risâledir (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 4503).

7. Tefsîr. İbn Hacer, Tîbî’nin bir tefsir yazmaya başladığını söylemekte, ancak eserin tamamlanıp tamamlanmadığına dair bilgi bulunmamakta, Süyûtî de Tîbî’nin bir tefsir kaleme aldığını zikretmektedir.

8. Ḳaṣîde. 727’de (1327) yazılmış olup ahlâk ilmine dairdir (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2446).

9. Şerḥu esmâʾillâhi’l-ḥüsnâ (Nuruosmaniye Ktp., nr. 2206, 2880).

10. Tefsîru âyeti “hel yenẓurûne illâ en teʾtiyehümü’l-melâʾike”. Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Şehid Ali Paşa, nr. 2725) Taʿlîḳa ʿalâ Tefsîri “hel yenẓurûne illâ en teʾtiyehümü’l-melâʾike” başlığıyla Derviş Muhammed el-Kirmânî adına kayıtlı olan bu risâle bazı kaynaklarda Tîbî’ye nisbet edilmektedir (el-Fihrisü’ş-şâmil, I, 389). Bazı kaynaklarda Tîbî’ye izâfe edilen Esmâʾü ricâli’l-Mişkât adlı eser ona değil talebesi Hatîb et-Tebrîzî’ye aittir.

Abdülhamîd Ahmed Yûsuf Hindâvî eṭ-Ṭîbî ve cühûdühü’l-belâġıyye adıyla bir yüksek lisans tezi hazırlamış (1991, Kahire Üniversitesi) ve bunu el-İmâm Şerefüddîn eṭ-Ṭîbî tecdîdâtühû ve cühûdühü’l-belâġıyye ismiyle neşretmiştir (Mekke, ts.).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2012 yılında İstanbul’da basılan 41. cildinde, 125-127 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.