UKIYYE

Ukıyye, vukıyye ve halk ağzında vakıyye şeklinde söylenen kelimenin kişiyi zarardan koruduğu için “koruma” anlamındaki vikāye kökünden yahut özellikle para birimleri arasında nisbî ağırlığı sebebiyle “ağır” mânasındaki evk kökünden türediği ileri sürülmektedir. Ukıyyenin “ağırlık, yük” anlamındaki Grekçe ougkos/ougkondan (Arndt – Gingrich, s. 553; Lewis – Short, s. 1929) geldiği de söylenmektedir (Mahmûd Fâhûrî – Selâhaddin Havvâm, s. 180). İtalyanca’ya occhia biçiminde giren ve Etrüskçe’ye dayandırılan “on ikide bir” mânasındaki Latince uncianın (Lewis – Short, s. 1929) bunlarla ilişkisi açıktır. Ancak kelimenin Türkçe “on iki” sayısından geldiği ve çeşitli dillerde farklı yapılara büründüğü de (meselâ Süryânîce’de ûn, ûnkīyâ, ûnkıyâ, ûnkıtâ gibi; Costaz, s. 4) düşünülebilir (bk. OKKA). Çünkü ukıyye rıtlın on ikide biridir. Para ve ağırlık ölçüsü birimleriyle hacim ölçüsü mühürlerine vukıyye şeklinde nakşedildiği görülmektedir (meselâ bk. Morton, tür.yer.). Ukıyye, Arapça klasik tıp literatüründe muhtemelen Latince kaynaklı olarak on ve onkūş gibi farklı biçimlerde kaydedilmektedir (Decourdemanche, JA, XVI [1910], s. 487). Ukıyyenin yarısına neş (yarım anlamındaki nısftan), sekizde birine nevât (çekirdek) adı verilir.

Zekât nisabı (“Gümüşün beş ukıyyeden azında zekât yoktur”; Buhârî, “Zekât”, 4, 32, 42, 56; Müslim, “Zekât”, 1, 3, 5-6; Ebû Dâvûd, “Zekât”, 2) ve yoksulluk sınırı (“Bir ukıyyesi bulunduğu halde dilenen arsızlıkla dilenmiştir”; Ebû Dâvûd, “Zekât”, 24; Nesâî, “Zekât”, 89-90; Müsned, III, 7, 9) gibi hususlara dair hükümler ukıyye ile ilişkili bulunduğundan şer‘î ukıyyenin belirlenmesine gerek görülmüştür. Diğer ölçü birimleri gibi yer, zaman ve tartılan/ölçülen şeyin cinsine göre değişiklik göstermişse de ukıyyenin değeri çoğunlukla rıtlın on ikide birine eşit olmuştur. Hadis ve fıkıh âlimleri arasında Hz. Peygamber devrinde kullanılan Hicaz ukıyyesinin 40 dirheme denk geldiği hususunda görüş birliği varsa da miskal cinsinden karşılığı tartışmalıdır. Söz konusu dirhemin Câhiliye devrinden beri varlığını sürdüren tek dânekten ibaret m$0,708\overline{3}$ gramlık dirhem olduğu farzedilirse ukıyyenin metrik karşılığı m$28,\overline{3}$ gr. olur ki Roma “uncia mensuralis”ine eşdeğerdeki bu birim 17 gramlık 1m$\frac{2}{3}$ istâra, m$4,7\overline{2}$ gramlık 6 miskale ve m$3,541\overline{6}$ gramlık 8 drahmiye denktir (Queipo, I, 197-199; Sauvaire, JA, IV [1884], s. 320). Bunun rıtlı (m$28,\overline{3}$ × 12 =) 340 gramlık Roma-Mısır “libra mensuralis”i / “argiriki litra”sı demektir. Ebû Tâhir Muhammed b. Abdülazîz İbnü’l-Ceyyâb el-Murâdî’nin, VI. (XII.) yüzyılda her biri yarım dinara/miskale (= 36 habbe), 1,4 tanesi de şer‘î dirheme denk gelen (1,4 × 2,125 = 2,975 gr.) Endülüs dirhemlerinden 13m$\frac{1}{3}$ adedine (= 6m$\frac{2}{3}$ dinar-miskal) eşit (1 ukıyye = 6m$\frac{2}{3}$ × 4,25 = 13m$\frac{1}{3}$ × 2,125 = m$28,\overline{3}$ gr.) olduğunu bildirdiği (a.g.e., III [1884], s. 390-391) ukıyye muhtemelen budur. XVII. yüzyılda John Fryer, Mekke ukıyyesinin karşılığını 0,9 “ağırlık poundu”na denk saydığı rıtlın on beşte biri yani 28,08 gr. olarak hesaplamıştır. Hicaz’da ayrıca 4,25 gramlık 7,5 miskale ve m$3,541\overline{6}$ gramlık 9 dirheme eşit 31,875 gr. ağırlığında bir ukıyye kullanılıyor olmalıdır ki bunun rıtlı Hicaz rıtlı diye de anılan 382,5 gramlık Grek librasıdır. Bu ikisinin arasında bir metrik değere sahip Batlamyus ukıyyesi (m$354,1\overline{6}$ gr. ÷ 12 =) m$29,513\overline{8}$ gramdır. İbnü’l-Mücâvir’in (ö. 630/1233’ten sonra) kaydına göre Yemen’de ukıyye m$\frac{1}{6}$ rıtl = 21m$\frac{1}{3}$ dirhemdir ve metrik değeri 68 gr. civarındadır (Ṣıfatü bilâdi’l-Yemen, I, 22; ayrıca bk. Mortel, VIII [1990], s. 182). Buna karşılık Takıyyüddin el-Fâsî (ö. 832/1429), 721 (1321) yılında 2m$\frac{1}{3}$ veya 2,5 Mısır rıtlına eşit olan Mekke (?) tereyağı vukıyyesinin kendi devrinde 2,5 Mısır rıtlına denk geldiğini belirtmektedir ki (Şifâʾü’l-ġarâm, II, 435; ayrıca bk. Mortel, VIII [1990], s. 182) bu da o devrin Osmanlı okkasına tekabül etmektedir. 2m$\frac{1}{3}$ Mısır rıtlının karşılığı (= 2m$\frac{1}{3}$ × 144 = 336 dirhem) VIII. (XIV.) yüzyılda İfrîkıye ve Fas’ta kullanılan 336 dirhemlik rıtl olabilir. 1871-1913 yılları arasında Lahsâ ukıyyesinin (et ve balık için) metrik karşılığında şu eşitlik verilmektedir: 1 ukıyye/rub‘a = 0,25 hokka = 0,6875 İngiliz libresi ≈ 320,73625 gr. (Delîlü’l-Ḫalîc, II, 849).

Muhtemelen Mekke’de de kullanılan 408 gramlık Bağdat rıtlının on ikide birini teşkil eden ve Roma “uncia ponderalis”iyle örtüşen 34 gramlık ukıyye m$5,\overline{6}$ gramlık 6 Pers darikine (denier), 4m$\frac{6}{7}$ gramlık 7 Mekke miskaline, m$4,5\overline{3}$ gramlık 7,5 Roma altın solidusuna, 4,25 gramlık 8 şer‘î miskale, m$2,8\overline{3}$ gramlık 12 ve 3,4 gramlık 10 dirheme denktir. IV. (X.) yüzyılda İbn Havkal, Bağdat ukıyyesinin Şîraz’da da kullanıldığını ve 10m$\frac{2}{3}$ dirheme (10m$\frac{2}{3}$ × 3,1875 gr. = 34 gr.) karşılık geldiğini belirtmektedir (Ṣûretü’l-arż, II, 301). Bununla beraber tahminen IX. yüzyılda ukıyyenin Bağdat rıtlının on üçte birini oluşturduğu bildirilmektedir (Gil, s. 168). Fransa Ticaret Odası bülteninde kaydedilen bilgilere ve Osmanlı Düyûn-ı Umûmiyye İdaresi verilerine dayanan George Young’ın kaydına göre 1890’larda el-Cezîre (Mezopotamya) ukıyyesi 100 dirhem ve metrik değeri 324 gramdır (Corps de droit Ottoman, IV, 368).

Emevî Halifesi I. Velîd devrinde (705-715) çıkarılan ve günümüze ulaşan 2 ukıyyelik Bizans asıllı bir ölçü biriminin ağırlığı 52,15 gramdır (Miles, IX/2 [1962], s. 116). Aşınma payı dikkate alındığında bu m$4,5\overline{3}$ gramlık 6 miskale, 3,4 gramlık 8 ve 2,55 gramlık 10m$\frac{2}{3}$ dirheme denk düşen 27,2 gramlık ukıyye demektir. Sonraki dönemlerde hemen her yerde olduğu gibi Suriye ukıyyelerinin ağırlığında da artış görülmektedir. Meselâ Celâleddin eş-Şeyzerî (ö. 589/1193 [?]), İbn Fazlullah el-Ömerî (ö. 749/1349), Kalkaşendî (ö. 821/1418) ve Buhûtî’nin (ö. 1051/1641) verdiği bilgilerden Dımaşk ukıyyesinin (m$\frac{1}{12}$ Dımaşk rıtlı = 600 ÷ 12 =) 50 dirhem yani m$158,\overline{6}$ gr. olduğu görülmektedir (Nihâyetü’r-rütbe, s. 16; Mesâlik, III, 200-201; Ṣubḥu’l-aʿşâ, IV, 181; Keşşâfü’l-ḳınâʿ, I, 44). Takıyyüddin el-Fâsî’nin 50 dirheme denk geldiğini belirttiği (Şifâʾü’l-ġarâm, II, 435) 721 yılı Suriye ukıyyesi bu olsa gerektir. Hama ukıyyesi VI. (XII.) yüzyılda (m$\frac{1}{12}$ Hama rıtlı = 660 ÷ 12 =) 55 dirhem yani (55 × 3,148 gr. =) 173,148 gr. iken IX. (XV.) yüzyılın başlarında (720 ÷ 12 =) 60 dirheme yani (60 × m$3,17\overline{3}$ gr. =) 190,4 grama çıkmıştır (Şeyzerî, s. 16; Kalkaşendî, IV, 236, 237). Muhammed b. Ahmed el-Makdisî’ye göre (ö. 390/1000 civarı) Humus ukıyyesi (m$\frac{1}{12}$ rıtl =) 40-50 dirhem arasında bir değere sahiptir (Aḥsenü’t-teḳāsîm, I, 240). VI. (XII.) yüzyıl Şeyzer ukıyyesi (m$\frac{1}{12}$ Şeyzer rıtlı = 684 ÷ 12 =) 57 dirheme (= m$179,\overline{4}$ gr.), Humus ve Maarra’nınkiler (m$\frac{1}{12}$ Humus rıtlı = 864 ÷ 12 =) 72 dirheme (= m$226,\overline{6}$ gr.) eşittir (Celâleddin eş-Şeyzerî, s. 15-16). Yine VI. yüzyıla ait bir kaynağın Halep ukıyyesini 40 dirhem göstermesine karşılık (Sauvaire, III [1884], s. 386) Şeyzerî aynı asırda bunu (m$\frac{1}{12}$ Halep rıtlı = 724 ÷ 12 =) 60m$\frac{1}{3}$ dirhem yani (60m$\frac{1}{3}$ × 3,148 gr. =) 189,938 gr. olarak vermektedir (Nihâyetü’r-rütbe, s. 16). IX. (XV.) yüzyılın başlarında ise (m$\frac{1}{12}$ rıtl = 720 ÷ 12 =) 60 dirhemdi ki (Kalkaşendî, IV, 118, 215) bu fark dirhemin ağırlığındaki artıştan kaynaklanmış olsa gerektir. XIX. asrın ortalarına kadar Halep ukıyyesi hâlâ 60 dirhemdi (Buhûtî, I, 44; İnciciyan, II/8 [1965], s. 72). Kalkaşendî’ye göre Trablusşam ukıyyesi (m$\frac{1}{12}$ rıtl = 600 ÷ 12 =) 50 dirheme, Gazze’ninki (m$\frac{1}{12}$ rıtl=720 ÷ 12 =) 60 Mısır dirhemine eşitti (Ṣubḥu’l-aʿşâ, IV, 198, 233). VI-XII. (XII-XVIII.) yüzyıllar arasında 800 dirhemlik Kudüs ve Sayda rıtlının ukıyyesi (800 ÷ 12 =) 66m$\frac{2}{3}$ dirhem (Sauvaire, III [1884], s. 387), Ba‘lebek’inki 75 dirhemdi (Buhûtî, I, 44; Abdel-Nour, s. 109-110). Muhtemelen iki okka (2 × 400 dirhem = 800 dirhem) gelen bu Kudüs rıtlının ukıyyesi (2 × 1282,945 gr. ÷ 12 =) m$213,8241\overline{6}$ gr. olup Lübnan’da da kullanılırdı ve daha çok şekerleme, baharat, kalay gibi malların mübadelesine tahsis edilirdi. Young’un kaydettiği, eski okkanın altıda birine denk gelen (Corps de droit Ottoman, IV, 368) 1282,945 gr. ÷ 6 = m$213,8241\overline{6}$ gramlık ukıyye de muhtemelen budur. 1890’larda 75 dirhemlik Yafa ukıyyesinin metrik karşılığı (= 75 × 3,24) = 243 gr., 66,5 dirhemlik Suriye ukıyyesininki 213,28960625 gramdı (a.g.e., a.y.). Yavuz Sultan Selim devri (924/1518) Mardin “nügi”si (pekmez, kuru üzüm, fındık vb. için) 78, 1285 (1868) tarihli Halep Vilâyeti Salnâmesi’ne göre Birecik nügisi 67 dirhemdi (Akgündüz, Osmanlı Kanunnâmeleri, III, 237, 272-273).

Abbâsîler devrine ait camdan mâmul çeşitli ayar ağırlıklarından anlaşıldığına göre 306 grama eşit olan Mısır rıtlının ukıyyesi (306 ÷ 12 =) 25,5 grama denktir. Bu ukıyye 340 gramlık rıtlın da (Roma-Mısır librası) on altıda birine karşılık gelmektedir. İbnü’l-Ceyyâb’ın verdiği bilgilerden çıkan 1 ukıyye = 1m$\frac{1}{3}$ istâr = 6 miskal (6 × 4,25 = 25,5 gr.) = 8m$\frac{4}{7}$ dirhem (8m$\frac{4}{7}$ × 2,975 = 25,5 gr.) eşitliği (Sauvaire, III [1884], s. 391) muhtemelen bu birim içindir. Bazı arkeolojik bulgular da söz konusu hesabı doğrular; meselâ 177 (793) yılına ait olup 12,2 gr. gelen yarım ukıyyelik bir birim, aşınma payı göz önünde bulundurulduğunda 25,5 gramlık ukıyyenin varlığına işaret edebilir (Hinz, s. 28). E. Thomas Rogers’ın değindiği, 74,08584 gram (= 1143,3 İngiliz habbesi) gelen çeyrek rıtllık cam ağırlık da o dönemde ilgili ukıyyenin kullanıldığını gösterebilir. Ayar birimi oldukları düşünülen günümüze ulaşmış camdan mâmul bazı Abbâsî ukıyyeleri British Museum’da bulunmaktadır. Bunlardan, Halife Mansûr’un valilerinden Abdülmelik b. Yezîd devrinde bastırılmış olup bütün halinde günümüze ulaşan üç tam vukıyyenin ağırlıkları 36,86 gr., 37,21 gr. ve 37,9 gramdır (Morton, s. 88-89, 91). Nevfel b. Furât veya Yezîd b. Hâtim’in valiliğinde çıkarıldığı sanılan ve metrik değeri 6,21 gr. olarak ölçülen altıda birlik vukıyyeden (a.g.e., s. 98) hareketle tam birim ukıyyenin de (6,21 × 6 =) 37,26 gr. geldiği hesaplanır. Bunlar m$37,\overline{7}$ gramlık (= 3,148 gr. × 12 dirhem = m$453,\overline{3}$ gr. ÷ 12) Kahire ukıyyesi olabilir. Emîr Mâlik b. Delhem’in 192 (808), Emîr Ebû Ca‘fer Eşnâs et-Türkî’nin 226 (840-41) yılında bastırdığı tam büyük ve yarım vukıyyeler sırasıyla 44,6 ve 33,96 gr. olarak ölçülmüştür ki yarımlığın tam birim ağırlığı (2 × 33,96 =) 67,92 gr. civarında demektir (a.g.e., s. 123-125). 66,7 gr., 65,1 gr. ve 65,8 gramlık Abbâsî tam büyük vukıyyeleri de ağırlık bakımından buna yakındır (a.g.e., s. 147-148). Halife Müntasır-Billâh’ın (861-862) valisi Yezîd b. Abdullah devrine ait 30,9, Emîr Müzâhim b. Hâkān’ın (867-868) adını taşıyan 31,59 ve muhtemelen III. (IX.) yüzyıldan kalma Abbâsî tarzındaki 31,48 gramlık birimlerin de vukıyye olduğu düşünülmektedir (a.g.e., s. 127, 128, 135; ayrıca bk. Nicol v.dğr., s. 178). Nitekim 15,74 gramlık bir Abbâsî yarım vukıyyesinin varlığı bu görüşü desteklemektedir (Morton, s. 146; ayrıca Emevî ve Abbâsî devirlerinde hacim ölçüsü olarak kullanılan iç yağı vukıyyesi mühürleri için bk. s. 76, 120). Bunların ağırlığı divan kâtibi Muhammed b. Ahmed el-Hârizmî’nin (ö. 387/997) sözünü ettiği (Mefâtîḥu’l-ʿulûm, s. 26) 10m$\frac{5}{7}$ dirhemlik (= 7,5 miskal × 10 ÷ 7) ukıyyeye uygun görünmektedir. Zira 2,975 gramlık dirhem esas alındığında ukıyyenin ağırlığı (7,5 × 4,25 = 10m$\frac{5}{7}$ × 2,975 =) 31,875 gr. hesaplanır. 389 (999) yılında Mısır’da Hâkim-Biemrillâh’ın emriyle hazırlanan ve günümüze kadar ulaşan m$105,\overline{5}$ gramlık bir çeyrek rıtldan Fâtımî ukıyyesinin m$35,18\overline{3}$ grama denk geldiği anlaşılmaktadır (Balog, VI/2 [1963], s. 217-218). Ali b. Osman el-Mahzûmî (ö. 585/1189) Mısır’da ukıyyenin (m$\frac{1}{24}$ men = 260 ÷ 24 =) 10m$\frac{5}{6}$ dirhem yaş za‘feran veya (m$\frac{1}{24}$ men = 240 ÷ 24 =) 10 dirhem kavrulmuş za‘feran ölçtüğünü belirtmektedir. 10m$\frac{5}{6}$ dirhemlik Fâtımî (fülfül ?) ukıyyesi (430,36 gr. ÷ 12 =) 35,863 gr. hesaplanmaktadır (a.g.e., s. 218). VI-X. (XII-XVI.) yüzyıllarda İskenderiye, Kahire, Fustat ve civarında kullanılan ukıyye (m$\frac{1}{12}$ rıtl =) 12 dirheme eşittir (Celâleddin eş-Şeyzerî, s. 16; İbn Fazlullah el-Ömerî, III, 200-201; İbnü’l-Uhuvve, s. 80; Kalkaşendî, III, 441; Süyûtî, II, 321). IX. (XV.) yüzyılda aynı bölgenin ıtriyat ukıyyesi [m$\frac{1}{26}$ men =] 10 dirhemden ibarettir (Kalkaşendî, III, 441). Fâtımî ve Eyyûbî devirlerinden günümüze ulaşan 10 dirhemlik silindirik ukıyyelerin ortalama ağırlıkları 29,75 gr., sekizgen ukıyyelerinki 42 gr. civarındadır (Balog, XIII/3 [1970], s. 233-256). İlki, tabip Ebü’l-Müeyyed Muhammed el-Cezerî el-Anterî’nin (milâdî XII. yüzyıl) 10,5 dirheme (= 10,5 × m$2,8\overline{3}$ gr.) denk geldiğini belirttiği ukıyye olmalıdır (Sauvaire, III [1884], s. 387). Sultan İbrâhim (1640-1648) devrinde çıkarılan 5 vukıyyelik (= 215,08 gr.) bir ağırlık birimi, metrik karşılığı (215,08 ÷ 5 =) 43,016 gramı aştığı anlaşılan Eyyûbî ukıyyelerinin Osmanlı devrinde de kullanıldığı kanaati uyandırmaktadır (Balog, XIII/3 [1970], s. 233-256; Bates, XXIV/1 [1981], s. 79). Bu birim İbn Rüşd’ün (ö. 520/1126) zikrettiği 15m$\frac{3}{11}$ ölçek dirhemine (= 15m$\frac{3}{11}$ × 2,975 = 43,27 gr.) denk yeni ukıyye olabilir (el-Beyân, XVIII, 105). XVIII. yüzyılda Kahire’de tahıl ölçümüne mahsus kapan ukıyyesi m$\frac{1}{12}$, yağ, peynir, bal, et ve sebze ölçümünde kullanılan yağcı ukıyyesi m$\frac{1}{14}$ ve Mansûre ukıyyesi de m$\frac{1}{16}$ rıtla eşitti (Cebertî, II, 513; III, 403). K. M. Cuno XVIII. yüzyılda Mısır’da m$\frac{1}{12}$ zeyyât rıtlına karşılık gelen 12 dirhemlik ukıyyeyi (12 × 3,884 =) 46,608 gr. hesaplamaktadır. Astronom Mahmud Bey, Ocak 1892’de yürürlüğe giren 28 Nisan 1891 tarihli bir genelge ile standartlaştırılan Mısır ölçü sistemindeki 12 dirhemlik ukıyyenin metrik karşılığını (12 × 3,0898 gr. =) 37,0776 gr. olarak vermektedir (JA, I [1873], s. 81).

Cerevî ukıyyesi	26 dirhem
Leys ukıyyesi	16m$\frac{2}{3}$ dirhem
İpek ukıyyesi	10 dirhem
Füvve ukıyyesi	30 dirhem
Müminî/Meymûne ukıyyesi	14 dirhem
Kalyûb (Feyyûm) ve baharat (fülfül) ukıyyesi	12,5 dirhem
Asyût, Tahâ ve Tahtâ ukıyyesi	83m$\frac{1}{3}$ dirhem
Mahalle ukıyyesi	33m$\frac{1}{3}$ dirhem
Dimyat ukıyyesi	27,5 dirhem
(Sauvaire, JA, III [1884], s. 386-387)

Ukbe b. Nâfi‘in torunlarından olup son Emevî halifesi II. Mervân tarafından İfrîkıye valiliğine getirilen Abdurrahman b. Habîb’in emriyle 127 (745) yılında çıkarılan ve günümüze kısmen ulaşan 20 ukıyyelik bir senceden hareketle devrin ukıyyesinin ağırlığı yaklaşık 69,338 gr. tahmin edilmektedir (G. Marçais – E. Lévi-Provençal, III [1937], s. 10). Kuzey Afrika piyasasında Abbâsîler devrinde baharat dışındaki mallarla ilgili işlemlerde Bağdat ukıyyesi hâkim olmuştur. IV. (X.) yüzyılda Bağdat ukıyyesi Mağrib fülfül rıtlının on beşte birine denkti ki buradan (34 gr. × 15 = 510 gr.) 42,5 gramlık (= 510 ÷ 12) ukıyyeye ulaşılır. Ebû Ubeyd el-Bekrî’ye göre V. (XI.) yüzyılda Melîle’de (Melilla) ve Nakūr’da kullanılan Mağrib ukıyyesi (m$\frac{1}{22}$ rıtl =) 15 dirhemdir (el-Muġrib, s. 89); bunun metrik karşılığı da (15 × m$2,8\overline{3}$ =) 42,5 gramdır. İbn Battûta (ö. 770/1368-69) Mağrib ukıyyesinin (= m$\frac{1}{12}$ rıtl) çeyrek Dımaşk ukıyyesine yani 12,5 dirheme eşit olduğunu bildirmektedir (er-Riḥle, II, 746, 759; Sauvaire, JA, III [1884], s. 393). 1890’larda Berberistan’da (Barbarie) 10 dirhemlik (= 32,073625 gr.) ukıyyeler mevcuttu (Young, IV, 368). Mağrib’de 1914 tarihli kararnâmelerle resmîleşen ve 1925 yılında resmî gazetede standart ölçü birimleri arasında ilân edilen 31,25 (parfümeri, şeker, çay vb. için) ve 50 gramlık (et, meyve, zeytinyağı, tereyağı, bal vb. için) ukıyyeler kullanılırdı (Ömer Efâ, s. 194, 196; ayrıca Tinbüktü eski ukıyyeleri için bk. D. Meunier, sy. 15-16 [1979], s. 97-104).

VIII. (XIV.) yüzyılda İfrîkıye ve Fas ukıyyesi m$\frac{1}{16}$ rıtla yani 21 yerel dirheme denkti (İbn Fazlullah el-Ömerî, IV, 52; Kalkaşendî, V, 114, 177). Ayrıca İbn Fazlullah el-Ömerî, Evfât (Habeşistan) ukıyyesinin m$\frac{1}{12}$ rıtla yani 10 Mısır dirhemine (nukra) denk geldiğini belirtir (Mesâlik, IV, 19; ayrıca bk. Kalkaşendî, V, 331). Muhammed b. Ahmed el-Makdisî’nin sözünü ettiği 12 dirhemlik (= m$\frac{1}{12}$ rıtl) Tunus ukıyyesi (Aḥsenü’t-teḳāsîm, I, 240) muhtemelen Mısır ukıyyesiyle aynı ağırlıktır. Tunus’ta 12 Ocak 1895 tarihli kanunla ukıyyenin metrik karşılığı 31,487 grama sabitlendi. Ayrıca çay, mücevher ve saf altın ticaretinde kullanılan 30 gramlık ukıyyenin yanı sıra ağırlıkları 35 gr. ile (Seres, Taberiye) 41,5 gr. (Manastır ve Kuleybiye) arasında değişenleri de vardı (Mahmûd Ferve, sy. 7-8 [1993], s. 248-249, 264). Endülüslü muhtesip Ebû Abdullah Muhammed es-Sakatî el-Mâlekī’nin kaydından V. (XI.) yüzyılda kişniş ölçümünde kullanılan Mâleka ukıyyesinin (m$\frac{1}{16}$ Mâleka rıtlı =) 20 İmâmî dirhemi ağırlık kaldıracak bir hacmi bulunduğu anlaşılmaktadır (Kitâb fî Âdâbi’l-ḥisbe, s. 13). Buna karşılık Ebû Bekir İbn Zühr’e göre (ö. 668/1270) İşbîliye ukıyyesi (m$\frac{1}{16}$ İşbîliye rıtlı =) 10 dirhem ağırlığındaydı (Sauvaire, III [1884], s. 385). Portekiz maliyecisi Goalı Antonio Nunez’in Lyvro dos pesos da Ymdia adlı eserine göre 1554 yılında Hürmüz menninin yirmi dörtte birini oluşturan ukıyye kuru karanfil için (251,25 miskal ÷ 24 =) 10,46875 miskal yani 10,46875 × 3,825 gr. = 40,04296875 gr. (= 961,03125 gr. ÷ 24), ipek için (216 ÷ 24 =) 9 miskal yani 9 × 3,825 gr. = 34,425 gr. (= 826,2 gr. ÷ 24) olarak hesaplanmaktadır (Nunez, XVI [1920], s. 35, 52; Ferrand, XVI [1920], s. 266). Kenevir ve pirinç için karşılığı, 2m$\frac{11}{16}$ Portekiz onsuna veya 20 miskale eşit olup sadece kervansaraylarda mennin yirmi beşte birine (1913,09 gr. ÷ 25 = 76,5236 gr.), Hürmüz bölgesindeki dükkânlarda ise yirmi dörtte birine denkti (Nunez, XVI [1920], s. 61, 63; Ferrand, XVI [1920], s. 271). XIX. yüzyılın sonlarında Tebriz menninin altmış dörtte birine karşılık gelen 10 miskallik Tebriz ukıyyesinin metrik karşılığı (= 2,79 kg. ÷ 64 =) 43,59375 gramdır (Système, s. 80). 1525 yılında Lâr (Hindistan) ukıyyesi de (m$\frac{1}{24}$ men =) 10 miskale eşitti (Ferrand, XVI [1920], s. 206).

VI. (XII.) yüzyılda Alanya (Alâiye) ukıyyesi 15 dirhemdi (Sauvaire, III [1884], s. 386). Bir Karatay vakfiyesinden 651’de (1253) Kayseri ukıyyesinin 100 dirhem olduğu anlaşılmaktadır (Turan, XII/45 [1948], s. 95). Göründüğü kadarıyla XIII. yüzyıl Anadolu Selçukluları’nın ukıyyeleri 100 dirhemdir ki bu da rıtl-i Rûmî ile aynı şey olabilir (İnalcık, Studies, bl. X, s. 315). Buna karşılık 948 (1541) yılında Gaziantep yağ ukıyyesi 60 dirhemdir (Akgündüz, Şer‘iye Sicilleri, II, 178). II. Bayezid devrinde 893 (1488) tarihli Novoberde/Novaberi (Doğu Kosova) Maden Kanunnâmesi’ne göre “ünke” diye adlandırılan m$\frac{1}{12}$ lidrelik ukıyye 6 miskale (= 6 × 4,81104375 gr. = 28,8662625 gr.) denkti (Beldiceanu, s. 233, 297, 349; İnalcık, XVI [1984], s. 135; Akgündüz, Osmanlı Kanunnâmeleri, II, 534). Aynı yılın Belasic Maden Kanunnâmesi’nde ledre 115 dirhem olarak kaydedilmektedir ki bunun ünkesi (115 ÷ 12 =) 9m$\frac{7}{12}$ dirheme yani (115 ÷ 12 × 3,2073625 gr. =) m$30,737223958\overline{3}$ grama eşdeğer demektir (Beldiceanu, s. 200, 230, 334, 347; İnalcık, XVI [1984], s. 135, 140). 1890’larda 11 dirhemlik Epir (Kuzeybatı Yunanistan) ukıyyesinin metrik değeri (11 × 3,2073625 gr. =) 35,2809875 gramdı (Young, IV, 368; ayrıca bk. OKKA; RITL).

BİBLİYOGRAFYA

Müsned, III, 7, 9.

R. Dozy – W. H. Engelman, Glossaire des mots espagnols et portugais dérivés de l’arabe, Beyrut 1974, s. 150.

W. F. Arndt – F. W. Gingrich, A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early Christian Literature, Chicago-London 1979, s. 553.

Tobyâ el-Anîsî, Tefsîrü’l-elfâẓi’d-daḫîle fi’l-luġati’l-ʿArabiyye, Kahire 1988-89, s. 5.

Ch. T. Lewis – Ch. Short, A Latin Dictionary, Oxford 1993, s. 1929.

L. Costaz, Dictionaire syriaque-français, Beyrouth, ts. (Imprimerie Catholique), s. 4.

İbn Havkal, Ṣûretü’l-arż, II, 301.

Muhammed b. Ahmed el-Hârizmî, Mefâtîḥu’l-ʿulûm, Beyrut 1411/1991, s. 26.

Makdisî, Aḥsenü’t-teḳāsîm, I, 240.

Bekrî, el-Muġrib, s. 89.

Ebû Abdullah Muhammed es-Sakatî el-Mâlekī, Kitâb fî Âdâbi’l-ḥisbe (nşr. G.-S. Colin – E. Lévi-Provençal), Paris 1931, s. 13.

İbn Rüşd, el-Beyân ve’t-taḥṣîl (nşr. Muhammed Haccî), Beyrut 1404/1984, XVIII, 105.

Mahzûmî, el-Münteḳā min Kitâbi’l-Minhâc fî ʿilmi ḫarâci Mıṣr (nşr. Cl. Cahen), Kahire 1986, s. 29.

Celâleddin eş-Şeyzerî, Nihâyetü’r-rütbe fî ṭalebi’l-ḥisbe (nşr. Seyyid el-Bâz el-Arînî), Kahire 1365/1946, s. 15-16.

İbnü’l-Mücâvir, Ṣıfatü bilâdi’l-Yemen ve Mekke ve baʿżi’l-Ḥicâz: Târîḫu’l-müstebṣır (nşr. Memdûh Hasan Muhammed), Kahire 1996, I, 22.

İbnü’l-Uhuvve, Meʿâlimü’l-ḳurbe fî aḥkâmi’l-ḥisbe (nşr. R. Levy), Cambridge 1938, s. 80.

İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlik, III, 200-201, 419; IV, 19, 52.

İbn Battûta, er-Riḥle (nşr. Ali el-Müntasır el-Kettânî), Beyrut 1401/1981, II, 746, 759.

Kalkaşendî, Ṣubḥu’l-aʿşâ, III, 441; IV, 118, 181, 198, 215, 233, 236, 237; V, 114, 177, 331.

Takıyyüddin el-Fâsî, Şifâʾü’l-ġarâm bi-aḫbâri’l-Beledi’l-ḥarâm (nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî), Beyrut 1405/1985, II, 435, 438.

Süyûtî, Ḥüsnü’l-muḥâḍara, II, 321.

Buhûtî, Keşşâfü’l-ḳınâʿ, I, 44.

Evliya Çelebi, Seyahatnâme, IV, 381.

J. Fryer, A New Account of East India and Persia, London 1698, s. 210.

Muhammed Bâkır el-Meclisî, Risâle-i Taḥdîdi Sâʿ (Bîst ve Penc Risâle-i Fârsî içinde, nşr. Seyyid Mehdî Recâî), Kum 1412, s. 266-267.

Cebertî, ʿAcâʾibü’l-âs̱âr, II, 513; III, 403.

V. Vasquez Queipo, Essai sur le systèmes métriques et monétaires des anciens peuples, Paris 1859, I, 197-199.

Ali Paşa Mübârek, el-Mîzân fi’l-aḳyise ve’l-mekâyîl ve’l-evzân, Kahire 1309, s. 11, 15-17, 20, 22-24, 58-59, 63.

G. Young, Corps de droit Ottoman, Oxford 1906, IV, 368.

Delîlü’l-Ḫalîc (Coğrafya), II, 849.

W. Hinz, Islamische Masse und Gewichte, Leiden 1955, s. 28, 34-35.

N. Beldiceanu, Les actes des premiers sultans conservés dans les manuscrits turcs de la Bibliothèque Nationale à Paris: II Règlements miniers 1390-1512, Paris-La Haye 1964, s. 200, 230, 233, 297, 334, 347, 349.

N. D. Nicol v.dğr., Catalog of the Islamic Coins, Glass Weights, Dies and Medals, Malibu 1982, s. 178.

A. H. Morton, A Catalogue of Early Islamic Glass Stamps in the British Museum, London 1985, s. 70, 76, 88-89, 91, 98, 120, 123-125, 127-128, 135, 146-148.

Halil İnalcık, Studies in Ottoman Social and Economic History, London 1985, s. X/315.

a.mlf., “Yük (Himl) in Ottoman Silk Trade, Mining and Agriculture”, Turcica, XVI, Paris 1984, s. 135, 140.

Antoine Abdel-Nour, Le commerce de Saïda avec l’occident du milleu du XVII^e siècle jusqu’à la fin du XVIII^e siècle, Beyrouth 1987, s. 109-110.

Système des mesures, poids et monnaies de l’Empire Ottoman et des principaux états avec de nombreux exercices et des tables de conversion, Istanbul 1988, s. 80.

M. Gil, “Additions to Islamische Masse und Gewichte”, Occident and Orient: A Tribute to the Memory of Alexander Scheiber (ed. R. Dán), Budapest-Leiden 1988, s. 168.

Ahmet Akgündüz, Şer‘iye Sicilleri: Mahiyeti, Toplu Kataloğu ve Seçme Hükümler, İstanbul 1989, II, 178.

a.mlf., Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, İstanbul 1990-91, II, 534; III, 237, 272-273.

E. Schilbach, “Oungia”, The Oxford Dictionary of Byzantium (ed. A. P. Kazhdan v.dğr.), New York-Oxford 1991, II, 1544.

K. M. Cuno, The Pasha’s Peasants: Land, Society and Economy in Lower Egypt, 1740-1858, Cambridge 1992, s. 208.

Mahmûd Arefe Mahmûd, “el-Mekâyîl ve’l-mevâzîn”, el-Fennü’l-ʿArabiyyü’l-İslâmî, Tunus 1997, III, 148.

Ömer Efâ, “Niẓâmü’l-meḳāyîs ve’l-evzâni’l-Maġribiyye ve teṭavvürühâ naḥve’n-niẓâmi’l-metrî”, Fikr ve târîḫ, Dârülbeyzâ 1998, s. 194, 196.

Mahmûd Fâhûrî – Selâhaddin Havvâm, Mevsûʿatü vaḥdâti’l-ḳıyâsi’l-ʿArabiyye ve’l-İslâmiyye, Beyrut 2002, s. 180, 357-362.

Mahmoud Beg, “Le système métrique actuel d’Egypte”, JA, I (1873), s. 13, 81, 83, 85, 89.

M. Sauvaire, “Matériaux pour servir à l’histoire de la numismatique et de la métrologie musulmanes”, a.e., III (1884), s. 380-397; IV (1884), s. 301-304, 320; V (1885), s. 502, 506.

M. J. A. Decourdemanche, “Étude métrologique et numismatique sur les misqals et les dirhems arabes”, Revue numismatique, XII, Paris 1908, s. 216-217.

a.mlf., “Note sur les poids médicaux arabes”, JA, XVI (1910), s. 484, 487, 491.

A. Nunez, “Livre des poids, mesures et monnaies de l’Inde” (trc. Gabriel Ferrand), a.e. (1920), s. 35, 52, 61, 63.

G. Ferrand, “Les poids, mesures et monnaies des mers du sud aux XVI^e et XVII^e siècles”, a.e., XVI (1920), s. 206, 266, 271.

K. J. Basmadjian, “Poids et mesures chez les anciens arméniens”, a.e., CCXII (1928), s. 144, 146.

G. Marçais – E. Lévi-Provençal, “Note sur un poids de verre du VIII^e siècle”, Annales de l’Institut d’études orientales, III, Paris 1937, s. 10.

Osman Turan, “Selçuk Devri Vakfiyeleri III: Celâleddin Karatay, Vakıfları ve Vakfiyeleri”, TTK Belleten, XII/45 (1948), s. 95.

G. Miles, “A Byzantine Bronze Weight in the Name of Bišr b. Marwān”, Arabica, IX/2, Leiden 1962, s. 116.

P. Balog, “Poids en plomb du khalife fāṭimite al-Ḥākim Biamrillah frappé à Miṣr en l’an 389 H.”, JESHO, VI/2 (1963), s. 217-218.

a.mlf., “Islamic Bronze Weights from Egypt”, a.e., XIII/3 (1970), s. 233-256.

P. G. İnciciyan, “XVIII. Asrın Sonunda Osmanlı Devleti: Tartılar ve Ölçüler”, Hayat Tarih Mecmuası, II/8, İstanbul 1965, s. 72.

D. Meunier, “Note sur la survivance des poids anciens à Tombouctou”, RHM, sy. 15-16 (1979), s. 97-104.

M. L. Bates, “The Function of Fatimid and Ayyubid Glass Weights”, JESHO, XXIV/1 (1981), s. 79.

R. T. Mortel, “Weights and Measures in Mecca during the Late Ayyubid and Mamluk Periods”, Ar.S, VIII (1990), s. 182.

Mahmûd Ferve, “el-Meḳāyîs ve’l-mevâzîn ve’l-mekâyîl fî Tûnis ḫilâle’l-ḳarneyni’s̱-s̱âmin ve’t-tâsiʿ ʿaşer”, el-Mecelletü’t-târîḫiyyetü’l-ʿArabiyye li’d-dirâsâti’l-ʿOs̱mâniyye, sy. 7-8, Zağvân 1993, s. 248-249, 264.