VAHDÎ EFENDİ

İbrâhim Vahdî, Bulgaristan’ın kuzeydoğusunda Varna ile Köstence arasında bulunan Hacıoğlupazarcığı (günümüzde Dobriç) kazasında doğdu. 1662-1669 yılları arasında İstanbul’da bulunan (Terceme-i) Tefsîr-i Tibyân müellifi Ayıntâbî Mehmed Efendi’den faydalandığını belirttiğine göre 1640’lı yıllarda doğmuş olmalıdır. Babasının adı Mustafa, dedesinin adı Tursun oğlu Mehmed’dir. Hayatının büyük bir kısmını İstanbul’da (Anadolu) geçirdiğinden Rûmî nisbesiyle ve Vahdî-i Rûmî diye de tanınmıştır. “Farazî” nisbesi ise ferâiz meseleleriyle uğraşmasıyla ilişkilidir. İlk eğitimini memleketinde tamamladıktan sonra İstanbul’a gitti, Abdürrahimzâde Yahyâ Efendi ile Ayıntâbî Mehmed Efendi gibi hocaların derslerine devam etti. Tahsilini tamamlayıp icâzet aldıktan sonra İstanbul medreselerinde ders okutmaya başladı ve Süleymaniye Medresesi’nde dârülhadis müderrisi olarak görev yaptı. Meşhur hattatlar arasında sayılan Vahdî Efendi ta‘lik hattını, bu hat dalında “zamanın İmâd’ı” (nesta‘lik üstadı Mîr İmâd, ö. 1024/1615) olarak nitelenen ve askeriyede büro şefi olarak görev yapan şair, hattat Siyâhî Ahmed Efendi’den öğrendi. Ardından Akbaba imamı diye tanınan hattat ve bestekâr Mehmed Zaîfî Efendi’den sülüs ve nesih meşketti (Müstakimzâde, s. 637). Şevket Rado, vefatından bir yıl önce yazdığı bir hat örneğinin özel koleksiyonunda olduğunu belirtmektedir (Türk Hattatları, s. 122). Süleymaniye Kütüphanesi’nde yazma nüshaları bulunan eserlerinin birçoğu müellif hattını yansıtan örnekler niteliğindedir. Müderrislikte icâzet verecek düzeye ulaşınca kadılık mesleğine intisap etti ve Halep kadılığına tayin edildi. Bu görevi sırasında (yahut görevinden azledilmesinden sonra) 12 Rebîülevvel 1126 (28 Mart 1714) tarihinde vefat etti ve Eyüp Mezarlığı’na defnedildi. Türkçe, Arapça ve Farsça’nın edebiyatına vâkıf, şair tabiatlı, biyografi dalında uzman olduğu belirtilen (Osmanlı Müellifleri, III, 16) Vahdî Efendi’nin yazdığı eserlerin hepsi yazma halinde olup çeşitli kütüphanelerde mevcuttur.

Eserleri. Edebiyat, Belâgat. 1. el-Muʿavvel Şerḥu ebyâti’l-Muṭavvel. Hatîb el-Kazvînî’nin Telḫîṣü’l-Miftâḥ’ı üzerine Teftâzânî’nin yazdığı şerhte geçen şâhid beyitlerin açıklamasına dairdir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2271, 136 varak, 1106 [1694-95] yılında yazılmış olup müellif hattıdır; nr. 2272; Manisa İl Halk Ktp., nr. 5477, müellif hayattayken yazılmıştır; Chester Beatty Library, nr. 3591). el-Muṭavvel’in şevâhidine dair ilk şerh olduğu belirtilen el-Muʿavvel’i Abdülkādir Hüseyin Tahlû doktora tezi olarak inceleyip tahkik etmiştir (1433, Somali Üniversitesi Kısmü’l-edeb ve’l-belâgā).

2. et-Tanṣîṣ fî şerḥi şevâhidi’t-Telḫîṣ. Bu eser de Telḫîṣü’l-Miftâḥ’ın şâhid beyitlerinin şerhidir (Nuruosmaniye Ktp., nr. 4463; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 2825, vr. 6-160; Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2175; Âtıf Efendi Ktp., nr. 2343).

3. Şerḥu şevâhidi muḳaddimeti’t-Telḫîṣ (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2274, vr. 8-37).

4. Şerḥu ebyâti şerḥi’t-Telḫîṣ (TSMK, III. Ahmed, Emanet Hazinesi, nr. 1589; Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2274, vr. 1-7).

5. Mücelletü’ṭ-Ṭaḥṭâvî ʿalâ ebyâti mâ fi’l-Muṭavvel (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2273).

6. Şerḥu ebyâti dîbâceti’l-Muḫtaṣar li’t-Teftâzânî (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2175, vr. 109-119, müellif hattı).

7. el-Münteḫab mine’l-Müʾtelif ve’l-muḫtelif min esmâʾi’ş-şuʿarâʾ (li-Ḥasan b. Bişr el-ʿÂmidî) (Nuruosmaniye Ktp., nr. 4983; Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 439, vr. 35-60). Ârif Hikmet Kütüphanesi’ndeki nüshasında (Medine, Tarih, nr. 238) Teẕkiretü’ş-şuʿarâʾ el-müsemmât (bi)’l-Münteḫab adıyla geçmektedir.

8. Risâle fî esmâʾi ricâli’l-Ḥamâseti’l-Baṣriyye li-Ṣadriddîn el-Baṣrî (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 341, vr. 30-47).

9. Ebyât münteḫabe mine’l-Ḥamâseti’l-Baṣriyye (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 341, vr. 48-89).

10. Nüẕhetü’l-erîb fî fihristi’ş-şâʿir ve’l-edîb (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2257, vr. 58-73; 1104/1692-93 tarihli nüsha müellif hattıdır).

11. el-İʿtiṣâm fî şerḥi ebyâti’l-ʿİṣâm (Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 37). İsâmüddin el-İsferâyînî’nin Telḫîṣü’l-Miftâḥ’ın şerhi olan el-Aṭvel’inde geçen şâhid beyitlerin şerhidir.

12. es-Sâmî ʿalâ ebyâti’l-Câmî (a.g.e., a.y.). Molla Abdurrahman-ı Câmî’nin Farsça beyitlerinin şerhidir.

Hadis, Hilye / Şemâil. 1. Tevşîḥu’t-taḳvîm fî (şerḥi) ḥilyeti’r-Resûli’l-kerîm (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 506, vr. 71-87, müellif hattı; Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2072, vr. 11-33). Şerḥu ḥilyeti’r-Resûl adıyla geçen ve 1104’te (1693) yazılan (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 549, vr. 6-27), yine Ḥilyetü’r-Resûl adıyla kaydedilen ve aynı tarihte kaleme alınan (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 496, vr. 1-45), Şerḥu’ş-şemâʾili’n-nebeviyye adıyla geçen ve 1113’te (1701) yazılan (Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 59, vr. 1-34) eserler de aynı eser olmalıdır.

2. Nüẕhetü’ş-şemâʾil ve zübdetü’d-delâʾil (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 549, vr. 28-48; bu da 1104 [1693] tarihli olup müellif hattıdır).

3. Muḫtaṣaru Ḥilyeti’r-Resûl (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 549, vr. 1-5; 1092’de [1681] yazılmış olup müellif hattıdır). Risâle fî ḥilyeti’n-nebî (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2072, vr. 1-6) adlı eser de aynı olmalıdır.

4. Terceme-i Ḥilye-i Şerîfe (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 506, vr. 89-96, müellif hattı). Terceme-i Ḥilye-i Nebî (Süleymaniye Ktp., Şâzelî Tekkesi, nr. 157, vr. 178-198) ve Terceme-i Ḥilye-i Resûl Ḫayrü’l-enâm (Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 59, vr. 37-47) adlarıyla geçenler de aynı eser olmalıdır.

5. Tuḥfetü’l-elbâb fî ḥilyeti’l-enbiyâʾi ve’l-aṣḥâb (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 506, vr. 86-91, müellif hattı; Süleymaniye Ktp., nr. 549, vr. 49-52, Lâleli, nr. 496, vr. 65-73, nr. 2072, vr. 6-10, Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 603, vr. 312-332).

6. Risâle fî ḫâtemi’n-nebî (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2072, vr. 33-54).

7. el-Ebvâbü’l-müstaḫrece mine’l-Ḥıṣni’l-ḥaṣîn (min kelâmi seyyidi’l-mürselîn li’bni’l-Cezerî) (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3549, vr. 77-88). Hz. Peygamber’in dilinden duaları ve zikirleri ihtiva eden İbnü’l-Cezerî’nin eserinden yapılan seçmeleri kapsar.

8. Taʿlîḳa ʿale’n-Nûniyye (Nuruosmaniye Ktp., nr. 4983, 99 varak). İbn Kayyim el-Cevziyye’nin hadis ehline dair manzumesinin şerhidir.

9. Mürşidü’l-hedî fî necâti ebeveyi’n-nebî (Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 37).

10. Ḥâşiye ʿalâ Envâri’t-tenzîl ve esrâri’t-teʾvîl li’l-Ḳāḍî el-Beyżâvî. Beyzâvî tefsiri üzerine yazılan bu hâşiye müellifin en hacimli eserlerindendir ve 879 varaklık bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Mihrişah Sultan, nr. 34).

11. Şerḥu şevâhidi’l-Beyżâvî (a.g.e., a.y.).

12. et-Tecrîd bi-ʿavni’r-rabbi’l-mecîd. İbn Hallikân’ın Vefeyâtü’l-aʿyân’ının ihtisarı olup 1104’te (1693) tamamlanmıştır (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 2019).

13. Merzûḳāt (Osmanlı Müellifleri, III, 16).

Vahdî Efendi kelâm, fıkıh, belâgat, hilye ve tasavvufa dair birçok eseri istinsah etmiş olup başlıcaları şunlardır: Tahâvî, Risâle fî ʿilmi’l-ʿaḳāʾid ve’t-tevḥîd (Râgıb Paşa Ktp., nr. 1479); Ebü’l-Muîn en-Nesefî, et-Temhîd fî şerḥi Ḳavaʿidi’t-tevḥîd (Râgıb Paşa Ktp., nr. 1479); Mâtürîdî, Risâle fi’t-tevḥîd (Râgıb Paşa Ktp., nr. 1479); Bâbertî, Risâle fî tercîḥi meẕhebi Ebî Ḥanîfe (Râgıb Paşa Ktp., nr. 1479); Kuhistânî, Câmiʿu’r-rumûz fî şerḥi’n-Nuḳāye (Süleymaniye Ktp., Damad İbrâhim Paşa, nr. 585); Seyyid Şerîf el-Cürcânî, Ḥâşiye ʿale’l-Muṭavvel (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2177); Birgivî, Cilâʾü’l-ḳulûb (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1478); Kādî İyâz, Ḥilyetü’r-Resûli’l-kerîm (tercüme) (Millet Ktp., Ali Emîrî Efendi, nr. 348).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 636-637 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.