https://islamansiklopedisi.org.tr/zahir-b-tahir
14 Zilkade 446’da (14 Şubat 1055) Nîşâbur’da doğdu. Muhaddis olan babası tarafından küçük yaşta ilim meclislerine götürüldü. Küçük yaşta hadis dinlemeye başladı ve âlî isnad sahibi oldu. Kardeşi Vecîh de kendisiyle birlikte hadis tahsil etti. Abdülgāfir el-Fârisî, Ebû Hafs b. Mesrûr ve Müsnidü Bağdâd lakaplı Ebû Muhammed el-Cevherî’den icâzet aldı. Babasından ve Ebû Osman Saîd b. Muhammed el-Bahîrî, Ebû Sa‘d el-Gencerûzî, Muhammed b. Muhammed b. Hamdûn, Saîd b. Mansûr el-Kuşeyrî, Ahmed b. Mansûr el-Mağribî, Ali b. Muhammed el-Behhâsî, Ebü’l-Velîd Hasan b. Muhammed ed-Derbendî, Muhammed b. Ali el-Haşşâb gibi isimlerden hadis dinledi. Ayrıca Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakī’den onun es-Sünenü’l-kübrâ, Şuʿabü’l-îmân, ez-Zühdü’l-kebîr, el-Medḫal ile’s-Sünen gibi eserlerini ve Hâkim en-Nîsâbûrî’nin Târîḫu Nîsâbûr’unun bir kısmını okudu. Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir, Abdülkerîm es-Sem‘ânî, Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, Ebü’n-Necîb es-Sühreverdî, Mansûr b. Ebü’l-Hasan et-Taberî, Sâid b. Recâ el-Hemezânî, Ali b. Kāsım es-Sekafî, Zâhid b. Ahmed es-Sekafî, Sâbit b. Muhammed el-Medînî Zâhir’in öğrencileri arasında yer aldı. Mahkemelerde görev yaptığından “Şürûtî” ve “Şâhid” olarak da anılan Zâhir’in esas meşguliyeti hadis rivayet etmekti. Nîşâbur Camii’nde 1000 civarında, ailesine nisbet edilen hazîrede ise yirmi yıl süreyle imlâ meclisi akdetti. Uzun süre hadis dinlemekten sıkılmaz, dikkati dağılmadan talebelerini dinlerdi. Talebeler ondan hadis öğrenmek için yanına gelmiş, o da hadis rivayet etmek için Bağdat, Herat, Hemedan, Merv, İsfahan, Rey ve Hicaz’a gitmiştir. Zâhir b. Tâhir 14 Rebîülâhir 533’te (19 Aralık 1138) Nîşâbur’da vefat etti ve Yahyâ b. Yahyâ el-Minkarî’nin kabrinin bulunduğu mezarlığa defnedildi.
Nîşâbur’a gelen muhtaç öğrencilere yardım eden ve onlara kitaplarını ödünç verdiği söylenen Zâhir, zabt açısından güvenilir sayıldığı ve semâları sahih kabul edildiği halde namazlarını vaktinde kılmaması adâlet yönünden cerhedilmesine yol açmıştır. Kendisi özür sahibi olduğu için namazları cemettiğini söylemiş, bu mazeretini dikkate alan İbnü’l-Cevzî onu eleştirenlere karşı çıkmıştır. Zehebî, Zâhir’in hadiste sadûk kabul edildiğini, ancak namazlarını ihmal eden bir kişiden hadis rivayet edilemeyeceğini söylemişse de (Târîḫu’l-İslâm, s. 319) merakından dolayı onun rivayetlerini aldığını itiraf etmiştir (Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XX, 12). Dindarlığıyla tanınan kardeşi Vecîh bu durumdan rahatsız olmuş, hadis rivayet etmek amacıyla başka şehirlere gitmek isteyen Zâhir’e namaz hakkındaki tutumu yüzünden zor duruma düşeceği gerekçesiyle engel olmak istemiştir.
Eserleri. 1. Ḥadîs̱ü’s-Serrâc. Zâhir’in Muhammed b. İshak es-Serrâc’ın rivayetlerinden seçtiği 2746 hadisi ihtiva eden bir derleme olup bizzat Serrâc’ın telif ettiği Müsnedü’s-Serrâc’dan farklıdır. Eserin son cildi, nâşir tarafından sahâbe isimlerine göre hazırlanan “etrâf” tertibinde bir fihrist olup el-İbtihâc bi-eṭrâfi eḥâdîs̱i’s-Serrâc adını taşımaktadır (nşr. Ebû Abdullah Hüseyin b. Ukkâşe b. Ramazan, I-IV, Kahire 1425/2005). Eser üzerine Ekrem es-Sindî’nin bir doktora tezi (1406, Medine, el-Câmiatü’l-İslâmiyye) hazırladığı belirtilir (Ḥadîs̱ü’s-Serrâc, neşredenin girişi, I, 212, 266), fakat diğer bir kayıtta söz konusu tezin 805’te (1402) vefat eden Yahyâ b. Ahmed es-Serrâc’a ait el-Fevâʾid üzerine yapıldığı belirtilmektedir (Ammâr Telâvî, s. 66).
2. Kitâbü’l-Eḥâdîs̱i’l-ilâhiyye (el-Ḳudsiyye). Kutsî hadislerle ilgili ilk derleme sayılan eserin Berlin Kütüphanesi’nde (nr. 1297) bir nüshası bulunmaktadır (Brockelmann, III, 616).
3. Ziyâdâtü ʿAvâlî Mâlik li-Ebî Aḥmed el-Ḥâkim. Kitap bazı kaynaklarda ʿAvâlî Mâlik adıyla Zâhir’in kendisine nisbet edilmişse de aslında onun Hâkim el-Kebîr’in ʿAvâli’l-İmâm Mâlik’ine hadis eklemek suretiyle oluşturduğu bir eserdir (İbn Hacer el-Askalânî, el-Mecmaʿu’l-müʾesses, II, 240). Elli bir hadisi ihtiva eden bu cüz Hâkim el-Kebîr’in eseri ve diğer bazı âlimlerin aynı tür rivayetleriyle birlikte yayımlanmıştır (ʿAn Mâlik b. Enes el-İmâm: el-ʿAvâlî, nşr. Muhammed el-Hâc en-Nâsır, Beyrut 1998, I, 227-270).
4. es-Sübâʿiyyât. 1000 hadis ihtiva ettiği belirtilmektedir (Zâhiriyye Ktp., Mecmua, nr. 19, vr. 78-96; Mecmua, nr. 89, vr. 260-275).
Zâhir b. Tâhir’in diğer eserleri arasında şunlar zikredilmektedir: Tuḥfetü ʿîdi’l-aḍḥâ, Tuḥfetü ʿîdi’l-fıṭr (bir önceki eserle birlikte Tuḥfetü’l-ʿîdeyn veya Tuḥfeteyü’l-ʿîdeyn olarak da anılır; Tuḥfetü’l-ʿîd adıyla, Zâhiriyye Ktp., Mecmua, nr. 70, vr. 190-198), el-Ḫumâsiyyât, es-Südâsiyyât (Zâhiriyye Ktp., Mecmua, nr. 107, vr. 284-288; es-Südâsiyyât ve’l-ḫumâsiyyât adıyla, Mecmua, nr. 82, vr. 119-129), ʿAvâlî İbn Ḫuzeyme, ʿAvâlî Süfyân b. ʿUyeyne, Ḥadîs̱ü ʿAbdillâh b. Hâşim, Eḥâdîs̱ü ʿAbdirraḥmân b. Bişr (Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 506, vr. 31-51), el-Emâlî, Fevâʾid, Meşyeḫa, Münteḫab min ḥadîs̱i Zâhir.
BİBLİYOGRAFYA
Zâhir b. Tâhir, Ḥadîs̱ü’s-Serrâc (nşr. Ebû Abdullah Hüseyin b. Ukkâşe b. Ramazan), Kahire 1425/2005, neşredenin girişi, s. 212, 231-301.
Ziyâeddin el-Makdisî, S̱ebetü mesmûʿât (nşr. M. Mutî‘ el-Hâfız), Beyrut 1420/1999, s. 61, 73, 144, 157-158, 176.
Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XX, 9-13.
a.mlf., Târîḫu’l-İslâm: sene 521-540, s. 316-319.
İbn Hacer el-Askalânî, el-Mecmaʿu’l-müʾesses li’l-muʿcemi’l-müfehres (nşr. Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî), Beyrut 1415/1994, II, 68-69, 143, 162, 240, 551.
a.mlf., Lisânü’l-Mîzân (nşr. M. Abdurrahman el-Mar‘aşlî), Beyrut 1416/1996, III, 121-122.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 370.
Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 372.
Brockelmann, Târîḫu’l-edebi’l-ʿArabî (trc. Seyyid Ya‘kūb Bekir – Ramazan Abdüttevvâb), Kahire 1993, III, 616.
Elbânî, Maḫṭûṭât, s. 317-318.
Ammâr Telâvî, Delîlü’r-resâʾili’l-câmiʿiyye fî ʿulûmi’l-ḥadîs̱i’n-nebevî fî muʿaẓẓami’l-câmiʿâti’l-İslâmiyye ḥattâ ʿâm 2002: el-Münâḳaşa ve’l-müseccele, [baskı yeri ve tarihi yok] (Dârü’l-Belhî-Dârü’l-Beyrûtî), s. 66.
