ZAMBİYA

Kuzeyde Kongo Demokratik Cumhuriyeti (eski adı Zaire) ve Tanzanya, doğuda Malavi ve Mozambik, güneyde Zimbabve, Botsvana ve Namibya, batıda Angola ile komşudur. Resmî adı Zambiya Cumhuriyeti (Republic of Zambia), yüzölçümü 752.614 kilometrekaredir. Nüfusu 13 milyon (2010 yılı tah.), başşehri Lusaka (1.300.000), diğer önemli şehirleri Ndola (630.000), Kitwe (424.000), Kabwe (eski Broken Hill, 220.000), Mufulira (177.000), Chingola (150.000) ve Luanshya’dır (125.000). Eski adı Kuzey Rodezya olan ülkenin denize kıyısı yoktur ve bağımsızlığını 1964 yılında İngiltere’den kazanmıştır.

I. FİZİKÎ ve BEŞERÎ COĞRAFYA
Merkezi Afrika platosu üzerinde yer alan ülkede ortalama yükselti 1000-1500 m. arasında değişmektedir. Ülkenin en yüksek noktalarını kuvarsit ve kum taşlarından meydana gelen Mafinga ve Makutu dağ sıraları oluşturur. Buralarda yükselti yer yer 2000 metrenin üzerine çıkar. En alçak yerleri ise güneyde Namibya, Botsvana ve Zimbabve ile sınırı teşkil eden Zambezi ırmağı çevresidir. Burada yükselti 350 metrenin altına iner. Başlıca akarsuları Zambezi, Kafue, Luangwa, Luapula ve Chambeshi; önemli gölleri Tanganyika, Mweru, Mweru Wa, Ntipa ve Bangweulu’dur. Kaynaklarından bazılarını Kuzeybatı Zambiya’dan alan ve Mozambik kıyılarında Hint Okyanusu’na ulaşan Zambezi 2650 km. uzunluğu ile Afrika’nın önemli akarsularından biridir. Dünyanın en büyük yapay gölleri arasında yer alan Kariba gölü ve dünyanın yedi hârikasından biri kabul edilen Victoria çağlayanı Zambiya-Zimbabve sınırında Zambezi nehrinin üzerinde yer alır. Kariba gölü, 1950’li yıllarda ülkedeki bakır madenciliğinde gerekli olan elektriği burada kurulacak hidroelektrik santralinden elde etmek ve Zimbabve’deki tarım ve sanayi sektörünü desteklemek amacıyla oluşturulmuştur. Zambiya ılıman bir iklime sahiptir. Yazın sıcaklık nâdiren 35 °C’yi aşar. Yağış rejimi düzensizdir. Ülkede birincisi kasım-nisan arasındaki yağışlı mevsim, ikincisi mayıs-ağustos arasındaki soğuk ve kurak kış mevsimi, üçüncüsü eylül-ekim arasındaki sıcak ve kurak dönem olmak üzere üç mevsim ayırt edilir. Yağış miktarı kuzeyden güneye doğru belirgin şekilde azalır. Kuzeyde yağış miktarı 1200 milimetreyi geçerken güneybatı kesimlerinde yağış 800 milimetrenin altına iner. Yıllık buharlaşma miktarı yağışın aksine kuzeyden güneye doğru artar. Mayıs-ağustos arasındaki soğuk dönemde günlük ortalama sıcaklık 17 °C civarında iken diğer aylarda 21-27 °C’ler arasında seyreder.

Zambiya’da ormanlar, ağaçlı savanlar, çoğunluğunu dikenli türlerin oluşturduğu çalı toplulukları ve ot toplulukları belli başlı vejetasyon tipleridir. Nyika platosunun yüksek kesimlerini kaplayan ormanlarda Albizia gummifera, Chrysophyllum magalismontanum, Diospyros mespiliformis, Ekebergia capensis, Entandrophragma excelsum, Parinari excelsa ve Podocarpus latifolius ağaçları yaygındır. Daima yeşil kalan ormanlar ise ülkenin batısında Kaoma ve Mongu çevresinde yayılış alanı bulur. Yine ülkenin batısında Kalahari kumulları üzerinde Baikiaea plurijuga (tik ağacı), Burkea africana ve Guibourtia coleosperma ağaçlarının meydana getirdiği topluluklar yaygındır. Zambiya, Sudan-Zambezi bölgesi olarak adlandırılan flora bölgesi içinde yer alır. Bölgenin karakteristik bitkileri arasında Acacia sp., Brachystegia sp. ve Colophospermum sp. gibi baklagiller ailesinden ağaçlar sayılabilir. Bu ağaçlardan bazılarının çeşitli unsurları (meyve, yaprak gibi) insanlar için kıtlık zamanlarında büyük önem taşır. Zambezi vadisinin özellikle kurak kesimlerinde görülen, Adansonia digitata, Combretum imberbe, Kirkia acuminata gibi türlerin eşlik ettiği Colophospermum mopane ağaçları, mopane kurtlarını (Gonimbrasia bellina) larva aşamasında barındırır. 5-8 cm. uzunluğundaki bu siyah noktalı kurtlar halk tarafından çok büyük miktarda toplanır ve çeşitli şekillerde pişirilerek yenir. Zambiya’nın florasına kayıtlı olan 6280 civarında bitki taksonunun (tür, alt tür, varyete düzeyinde) 200 kadarı ülkeye özgüdür ve bunlardan bazılarının nesli tehlike altındadır. Zambiya’da faunistik çeşitlilik de önemlidir. Ülkede bilinen kuş türlerinin sayısı 730’dan fazladır ve bunların yaklaşık 100 tanesi Zambiya’ya özgü türlerdir. Yine sayısı 400’ü geçen balık türlerinin çok önemli bir kısmı Tanganyika gölünde yaşar. 150 sürüngen türü ve 225 kadar büyük memeli hayvan türü ülke faunasına kayıtlıdır. Zambiya’da on dokuz ulusal park vardır.

Ülkede ilk nüfus sayımı 1969 yılında gerçekleştirilmiş, 4 milyonu biraz aşan nüfus 1980’de 5,6, 1990’da 7,3, 2000’de 9,8 milyona ulaşmıştır. 2010 yılında ülkenin nüfusu 13 milyondu. Kadın oranının % 51 olduğu ülkede nüfusun % 61’i kırsal alanlarda, % 39’u şehir alanlarında yaşamaktadır. 1969’da kilometrekareye düşen nüfus sadece 5,4 iken bu değer 1990’da 10,3, 2000’de 13,1, 2010 yılında 17 olmuştur. Resmî dil İngilizce’dir. Ülkede Bemba, Nyanja, Tonga, Lozi, Kaonde, Luvale ve Lunda gibi yerel diller de konuşulmaktadır. Halkın % 99,5’i Afrika kökenlidir. 2000 yılı nüfus verilerine göre nüfusun yaklaşık % 87’si hıristiyan, % 1’i müslüman veya Hindu, % 7’si diğer inanç sistemlerine bağlıdır. % 5’lik kısmı ise inancını bildirmemiştir.

Zambiya özellikle bakır, kobalt, çinko ve kurşun gibi mineral kaynakları bakımından zengindir. Ülkede en önemli sanayi kolu madenciliktir. 1997’de dünya bakır üretiminin % 3’ü, kobalt üretiminin % 20’si bu ülkeden karşılanmaktaydı. Zambiya’daki bakır yataklarının öneminden dolayı ülkenin bir bölgesine Copper belt (bakır kuşağı) adı verilmiştir. İlk defa 1895’te Batılı kolonistler tarafından işletilmeye başlanan bakır madeni yatakları 1924’te İngiliz idaresine geçmiştir. Siyasî gelişmelerden sonra 1970’lerde yeni demiryolunun yapılmasıyla işlenmemiş ham ürünlerin ihracında büyük artış olmuş, bakırın katkısıyla imalât sanayiinde ve ulaşımda Zambiya bir merkez durumuna gelmiştir. Aynı dönemde dünya piyasalarındaki gelişmelerin bir sonucu da bakır madeninin büyük bir gelişmeye öncülük etmesidir. 2005-2008 yıllarında dünya pazarlarında bakırın kazandığı önem, ülkenin büyük ölçüde zenginleşmesine katkı sağlasa da bu durum daha çok dünya pazarlarındaki bakır fiyatlarıyla ilişkilidir. 300 milyon ton civarında bakırın üretildiği Zambiya’da 250 milyon ton dolayında kömür ve 180 ton dolayında altın madeni çıkartılmaktadır. Bunun yanında değerli taşların üretimi de yapılmaktadır. Zambiya’da Kabwe ve Copperbelt belli başlı madencilik alanlarıdır ve ağır metaller büyük ölçüde akarsularla taşınır.

Başlıca tarımsal ürünler mısır, buğday, pamuk, yer fıstığı ve soya fasulyesidir. Zambiya’da hayvancılıkta bölgelere göre farklılık görülmektedir. Ülkenin güneydoğusunda daha çok büyükbaş hayvancılık yapılırken güneybatıda keçi, kuzeybatıda koyun yaygındır. Domuz yetiştiriciliği de yapılan ülkede domuzlar hayvan varlığının % 2,5’ini meydana getirir. En önemli barajlar Kafue Boğazı’nda, Kariba kuzey düzlüklerinde ve Victoria çağlayanında yer almaktadır. Sadece % 20’si asfaltlanmış yaklaşık 100.000 km. karayolu, 2100 km. civarında dar demiryolu hattı ve sekiz havaalanı ile (sadece küçük uçakların faydalanabildiği toprak pistlerin sayısı yetmiş altıdır) ulaşım sağlanmaktadır. Tanganyika gölü ile Zambezi ve Luapula nehri üzerinde de su yolu ulaşımı gelişmiştir. Ülkenin en önemli limanı Tanganyika gölünün güneyindeki Mpulungu’dur. Başlıca ihraç ürünü bakır ve bakır mâmulleridir. İhracat yapılan ülkelerin başında İsviçre, Güney Afrika, İngiltere, Çin ve Kongo Demokratik Cumhuriyeti gelir. Petrol ve petrol ürünleriyle gaz başlıca ithal maddelerini oluşturur. En çok mal alımı Güney Afrika, İngiltere, Kongo Demokratik Cumhuriyeti, Zimbabve ve Birleşik Arap Emirlikleri’nden gerçekleştirilmektedir. Ülke ekonomisini çeşitlendiren unsurlardan biri turizmdir. Başlıca turizm alanları içinde Victoria çağlayanı (yerel dilde Mosi-Oa-Tunva), dünyanın en büyük parklarından Kafue Parkı’nın da dahil olduğu on dokuz ulusal park, biyolojik çeşitliliğini yansıtan doğal hayatı koruma alanları, akarsular ve göller sayılabilir. 2001 yılında 500.000 dolayında olan turist sayısı 2008 yılında 800.000’i aşmıştır.

Maddenin bu bölümü TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2013 yılında İstanbul’da basılan 44. cildinde, 117-118 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.

II. TARİH
Arkeolojik kazılarda ele geçen insan kemiklerinden hareketle burada çok eski çağlardan beri insanların yaşadığı tahmin edilmektedir. Ülkenin bilinen ilk yerlileri olan Buşimenler daha çok avcılıkla ve araziden topladıkları ürünlerle geçiniyorlardı. Milâttan sonra IV. yüzyılda buraya gelen Bantular’ın IX. yüzyılda bakır paralar kullandıkları bilinmektedir. Bugünkü Zambiya halkının ataları ise 1500-1800 yılları arasında Afrika’nın çeşitli bölgelerinden gelmiştir. İlk gelen Kongolu Lunda, Luba ve Lozi etnik grupları zaman içinde en güçlü toplulukları oluşturmuştur. Güney Afrika’daki Boerler ve Zulular’dan kaçan Ngoni etnik topluluğu da 1850-1870 yılları arasında ülkenin doğusuna yerleşmiştir.

XIX. yüzyılın ortalarında Portekizli tâcirler altın, fildişi ve köle temin etmek için Zambiya kabileleriyle temasa geçtiler. Aynı dönemde İskoç misyoner ve kâşif David Livingstone ile birlikte misyonerlik faaliyetleri de başladı. Livingstone, 1854-1873 yıllarında Zimbabve ile doğal sınırı meydana getiren Zambezi nehri üzerindeki çağlayanlar bölgesinde misyonerlik faaliyetlerinin yanı sıra bölgenin zenginliklerini ve coğrafî yapısını inceleyen kitaplar yazdı. 1890’da Loziler’in kralı Lewanika, Zambiya topraklarında İngiltere hükümetinin kendisine ülke üzerinde tam ekonomik ve siyasal kontrol hakkı tanıdığı, İngiliz Güney Afrika Şirketi’ni kuran Cecil Rhodes’in himayesine girdi. 1894’te Rhodes’e nisbetle Kuzey Rodezya diye adlandırılan bölgenin İngiltere’ye ait olduğu kabul edildi. Bölgede İngiltere adına her türlü tasarruf hakkına sahip Güney Afrika Şirketi, Güney Afrika’dan sonra bugünkü Zambiya ve Zimbabve’yi Rodezya, Malavi’yi ise Nyasaland adıyla kendi ticarî bölgesi ilân etti. 1911’de benimsenen Kuzey Zambezi anayasasıyla Güney Afrika Şirketi idaresinde bugünkü Zambiya’nın sınırları belirlendi. 1923’te Güney Rodezya otonom olurken Kuzey Rodezya İngiliz Sömürge Ofisi’nin idaresinde kaldı. 1953’te İngiliz Sömürge Ofisi, Nyasaland ile (Malavi) Kuzey Rodezya ve daha sonra Zimbabve adını alan Güney Rodezya’yı Merkezî Afrika Federasyonu adı altında tek idarede topladı. Ancak yerlilerin başlattığı bağımsızlık hareketinin giderek güçlenmesi ve 1962’de yasama meclisinde çoğunluğu elde etmesi üzerine Aralık 1963’te federasyon dağıldı.

Kuzey Rodezya’da ilk siyasî parti 1948’de kuruldu. 1951’de Harry Nkumbula idaresinde Afrika Millî Kongresi oluşturuldu. 1955’te Afrika Millî Kongresi’nden ayrılanlar Bağımsızlık İçin Birlik Partisi’ni kurdular. 1963’te ırk ayırımcılığının gittikçe şiddetlendiği ülkede İngiliz sömürge yönetimine karşı başlatılan bağımsızlık hareketi önemli bir güç kazandı. Ocak 1964’te seçim hakkı tanıyan bir anayasa uyarınca yapılan ilk seçimi Keneth Kaunda’nın Bağımsızlık İçin Birlik Partisi kazandı. Ülkenin ilk yerli siyasetçisi olan ve Afrika’nın Gandhi’si diye bilinen Kaunda 24 Ekim 1964’te Zambiya adıyla ülkesinin bağımsızlığını ilân etti. Bağımsızlığın ardından devlet başkanlığına gelen ve Marksist bir yönetim oluşturan Kaunda 1991 yılına kadar iktidarda kaldı.

1971 yılından itibaren Zambiya Güney Rodezya, Namibya ve Güney Afrika’da bağımsızlık mücadelesi verenlerin karargâhı durumuna geldi. 1980’li yıllarda başlayan ekonomik sıkıntı 1990’lı yıllarda bakır fiyatlarının düşmesi ve kuraklık yüzünden daha da arttı. 1991’de Frederick Chiluba’nın Çok Partili Demokrasi Hareketi seçimleri kazandı. Chiluba döneminde Afrika ülkelerinin hiçbirinde görülmeyen bir uygulamayla Hıristiyanlık Zambiya’nın resmî dini ilân edildi. Bunun en önemli sebebinin ülkede İslâmiyet’in hızlı bir yayılma sürecine girmesi olduğu bildirilmektedir. 2001 seçimlerini yine Çok Partili Demokrasi Hareketi kazandı ve Levy Mwanawasa üçüncü devlet başkanı oldu. Mwanawasa’nın ikinci döneminde görevde iken ölmesi üzerine yerine yardımcısı Rupiah Banda geçti. 2011 yılındaki devlet başkanlığı seçimini kazanan Patirotic Front Partisi’nin lideri Michael Sata halen görevine devam etmektedir.

III. ÜLKEDE İSLÂMİYET
Zambiya, Afrika kıtasında İslâmiyet’in en geç girdiği ülkelerden biridir. Mozambik sahillerinde XIII ve XIV. yüzyıllarda etkili olan müslüman Araplar’ın Zambezi nehri vadisi boyunca iç bölgelere girerek çeşitli ihtiyaç maddeleri temin ettikleri bilinmektedir. Ancak o dönemde İslâmiyet’in yayıldığına dair bilgi yoktur. Müslümanların bölgeye ikinci gelişi altı asır sonrasına XIX. yüzyıla rastlamaktadır. Zengibar adasında hüküm süren Bû Saîd hânedanının egemenliğindeki Doğu Afrika sahillerinden gelen Arap ve Sevâhilî tüccarlar bölgede yerliler arasında İslâmiyet’in yayılmasına vesile oldular. Bu sırada Tippo Tip lakabıyla tanınan Hâmid b. Muhammed b. Cum‘a el-Mürcibî’nin Zambiya’nın doğusundaki topluluklarla birlikte Kuzeydoğu Zambiya’ya kadar ilerlediği ve burada Bemba kabilesiyle mücadele ettiği bilinmektedir. Bölgede karşılaştıkları Yaolar müslümanlara yardım ettiği gibi tamamına yakını İslâm’ı kabul etti. Yaolar’ın bölge üzerindeki nüfuzu sayesinde kısa sürede Bembalar arasında da İslâmiyet yayıldı. Zambiya’nın kuzey eyaleti Copperbelt’e bağlı Ndola’da bazı kimselerin müslüman olması bölgede İslâmiyet’in yayılışı açısından bir başlangıç sayılmaktadır. Onların torunları bugün Ndola yakınındaki Chiwala’da yaşamakta olup sayıları 500 civarındadır.

Zambiya’da maden yataklarında çalışmak için gelen Malavi ve Tanzanyalı Yao etnik grubuna mensup müslüman işçilerle birlikte müslümanların sayısı arttı. Sömürge döneminde 1923-1964 yılları arasında Hindistan ve Pakistan’dan Zambiya’ya çok sayıda müslüman geldi. Bunlar günümüzde daha ziyade ticaretle meşguldür ve genelde büyük kasabalarla şehirlerde yaşamaktadır. Komşu ülke Kongo’nun yanı sıra Senegal, Fildişi Sahili, Mali, Gana ve Nijerya gibi Batı Afrika ülkelerinden Zambiya’ya gelip yerleşen ve bazıları yerli kadınlarla evlenerek onların da ihtida etmesini sağlayan müslümanlar bu artışı hızlandırdı. Bunlardan ilk gelenlerin Senegalli olması dolayısıyla tamamına Senegalli gözüyle bakılan Batı Afrikalı müslümanlara ülkede Msene adı verilmektedir. Zambiya’nın bağımsızlığının ardından ülke bir cazibe merkezi haline gelince çevre ülkelerle diğer ülkelerden buraya gelenler arasında müslümanlar da bulunuyordu.

Diğer taraftan 1980’li yıllardan itibaren Zambiyalı gençler yüksek tahsil için Suudi Arabistan, Mısır, Sudan, Pakistan ve İran gibi İslâm ülkelerine gitmeye başladılar. Bunun da katkısıyla 1990’lı yıllarda müslüman nüfus hızlı bir artış sürecine girdi. Ayrıca son yirmi yılda iç çatışmalar, kuraklık ve açlık yüzünden çok sayıda Somali ve Kenya vatandaşı ülkesini terkedip Zambiya’ya yerleşti. Başşehir Lusaka’da Malavi, Tanzanya, Mozambik, Hindistan ve Batı Afrika’dan gelen 10.000’in üzerinde müslüman yaşamaktadır. Güneyde Lusaka-Livingstone arasında kalan Mazabuka, Monze, Choma ve Livingstone’daki müslümanların % 75’ini yerliler oluşturmaktadır. Özellikle doğuda Chipata’da yerliler arasında İslâmiyet giderek yaygınlaşmaktadır. Zambiya’da Müslümanlığın yayılması için çalışan Tebliğ Cemaati 1970’li yıllardan itibaren yoğun bir faaliyet göstermektedir. Bu cemiyetin gayretleriyle İslâm’a giren 100 kadar köyün toplam nüfusunun 15.000 civarında olduğu tahmin edilmektedir. Zambiya anayasasının 19. maddesinde herkese düşünce ve inanç hürriyeti tanınmaktadır. 2003 yılı itibariyle ülkede 200 kadar küçük cami bulunuyordu. Afrika İslâm Ajansı başta olmak üzere Arap ülkelerinden ve diğer müslüman ülkelerden gelen yardımların artması yeni camilerin yapımına katkı sağlamakta, ibadete açılan her caminin yanında bir medrese faaliyete geçirilmektedir. Müslüman topluma rehberlik yapacak, modern eğitimle donanmış nesiller yetiştirmeyi hedefleyen eğitim kurumları da vardır. Bunların başında Chipata’daki Congololo adını taşıyan okul gelir; benzeri okullar ülkenin diğer yerlerinde de açılmaktadır.

Yabancı asıllı müslümanlar arasında en kalabalık grubu Hint asıllılar teşkil etmektedir. Ülkedeki Hintliler’in yaklaşık % 30’u müslümandır. Bu oran, genelde Bombay ile Ahmedâbâd arasındaki bölgelerden gelen müslümanların yerleştiği Lusaka, Copperbelt ve Chipata’daki Hintliler arasında % 95’e ulaşmaktadır. Bunlar Hanefî mezhebine mensup olup ekserisi Gucerât dilini konuşur. Zambiya’daki Afrika kökenli müslümanların çoğu ülkenin kuzeyinde Mporokoso’da yaşamaktadır. Lusaka, Chipata ve Kitwe’de çok sayıda Kur’an mektebi vardır. Daha üst seviyede İslâm eğitimi almak isteyen gençler buradan Hindistan’a gönderilir. Ahmediyye Cemaati de 1972’de bir vakıf kurarak başlattığı faaliyetlerini devam ettirmektedir. Zambiya’da müslümanları Zambiya Yüksek İslâm Konseyi temsil etmektedir. Konseyin başkanı müslüman toplumun oylarıyla seçilir, halen başkanlığı Salahubeen Suzyo Zimba yürütmektedir. Zambiya’da İslâmî faaliyetlerde dernekler önemli bir yer tutar. Lusaka’daki Makeni İslâm Merkezi, Kabwe Müslüman Derneği ve Zambiya İslâm Konseyi bunların başında gelir. 20-21 Ekim 2008 tarihinde İslâm Kalkınma Bankası ile Zambiya Bankası’nın ortaklaşa düzenlediği bir toplantıda ortaklık imkânları ve kalkınma projeleri üzerinde çalışma yapılmıştır. Zambiya’da İslâmiyet son yıllarda giderek yayılmaktadır. 2000 yılında yapılan nüfus sayımına göre nüfusun % 87’sini hıristiyanlar, yaklaşık % 1’ini müslümanlar, geriye kalanları çeşitli dinlere mensup vatandaşların meydana getirdiği açıklanmıştır. Günümüzde ise resmî kurumlar müslümanların oranını % 1 ile % 5 arasında gösterir. Ancak müslüman derneklerinin temsilcileri bu oranın % 11 ile % 20 arasında olduğunu söylemektedir. Ülkedeki hıristiyanlar arasında Katolik ve Protestan oranı birbirine yakındır. Zambiya’da yoğun bir misyonerlik faaliyeti yürütülmektedir.

Maddenin bu bölümü TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2013 yılında İstanbul’da basılan 44. cildinde, 118-120 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.