ZÂVÎ, Tâhir Ahmed

Libya’nın kuzeybatısındaki Trablusgarp’a yaklaşık 50 km. mesafede bulunan Zâviye şehrine bağlı Harşâ köyünde doğdu. İlk eğitimini burada babasından aldı. Sîdî Ali b. Abdülhamîd Camii’nde temel dinî ilimleri okudu ve hocası Muhammed b. Ömer es-Sâlih’in yanında hâfızlığını tamamladı. Ardından Zâviye şehrine giderek Tâhir b. Abdürrezzâk el-Büştî ile Ahmed b. Hüseyin el-Büştî’den fıkıh, Tayyib b. Muhammed b. Abdürrezzâk el-Büştî’den sarf ve nahiv dersleri aldı. 1911’de İtalyanlar’ın Libya’yı işgal etmesi üzerine öğrenimine ara verdi ve hocası Abdurrahman b. Abdülhamîd el-Büştî’nin davetine uyup arkadaşlarıyla birlikte işgalcilere karşı başlatılan millî mücadelede görev aldı. İtalyanlar’ın Trablusgarp’a yönelik saldırıları karşısında en önemli savunma savaşı olarak kabul edilen Hânî savaşına katıldı (26 Ekim 1911). Savaşın ardından Mısır’a gidip Ezher Üniversitesi’ne girdi. Burada Libyalı Ahmed b. Abdullah er-Recîbî ve Tâhir b. Muhammed en-Ne‘‘âs gibi hocalarla tanıştı. Ahmed b. Mustafa eş-Şerîf ve Hasan Medkûr’dan fıkıh, Ali el-Cihânî el-Mısrâtî’den fıkıh ve nahiv, Mahmûd Hattâb ve Yûsuf ed-Dicvî’den tefsir ve hadis okudu. Bu arada İslâm tarihi ve özellikle Libya tarihi konusunda araştırmalar yaptı.

I. Dünya Savaşı’nın sona ermesi ve Libyalı mücahidlerle İtalyanlar arasında mütareke imzalanması üzerine Mısır’daki öğrenimine ara veren Zâvî 1919’da Libya’ya döndü ve bazı siyasî faaliyetlere iştirak etti. 1922’de İdrîs es-Senûsî’yi Trablusgarp’a davet için Ecdâbiye’ye giden heyette yer aldı ve aynı yıl yapılan Giryân Konferansı’na katıldı. Kabileler arasındaki düşmanlığı ortadan kaldırmak için gayret sarfetti. Ancak İdrîs es-Senûsî’nin direnişi bırakarak Libya’nın bağımsızlığı için İtalyanlar’la görüşmelere başlaması üzerine 1924’te ikinci defa Mısır’a gitti ve aralıklarla Ezher Üniversitesi’ne devam ederek 1938’de öğrenimini tamamladı. 1940’ta Mısır vatandaşlığına girdi. Abdurrahman Azzâm’ın desteğiyle Vakıflar Bakanlığı’nda çalışmaya başladı ve bu görevini bazı aralıklarla 1953 yılına kadar sürdürdü. II. Dünya Savaşı’nda İtalyan-Alman kuvvetlerinin yenilip Libya’yı terketmesinin ardından barış antlaşmaları imzalanıncaya kadar Trablus ve Bingazi İngiliz, Fizan ise Fransız askerî idaresine bırakıldı. Bunun üzerine Zâvî, Libya’da siyasî birlik ve bağımsızlığın sağlanması, Libya’nın Arap Birliği’ne üye olması için faaliyetlerde bulunmak amacıyla Kahire’de Trablus Komitesi’ni kurdu. Libya’nın tarihi, direniş hareketleri ve ülkenin bağımsızlığı meselelerine önem verdi. Bu maksatla Mısır’ın el-Aḫbâr gazetesinde siyasal içerikli yazılar yazdı, Libya işgaline karşı halkı direnişe çağırdı.

1950’de İngiliz işgalindeki Libya’yı ziyaret eden Zâvî ülkesinin bağımsızlığı için birtakım girişimlerde bulundu. Ertesi yıl Libya, Birleşmiş Milletler aracılığı ve İngilizler’in desteğiyle Kral İdrîs es-Senûsî’nin liderliğinde bağımsızlığını ilân etti. Zâvî bu gelişmenin ardından Mısır’a döndü. 1953’te Vakıflar Bakanlığı’ndaki görevinden ayrılarak çeşitli matbaalarda musahhih ve editör olarak çalıştı. 1955-1957 yıllarında Medine’de öğretmenlik yaptıktan sonra Mısır’a gitti, Mayıs 1967 tarihine kadar burada kaldı. Zira Trablus Komitesi’ndeki faaliyetleri ve ʿÖmer el-Muḫtâr adlı kitabında Kral İdrîs es-Senûsî’ye dair yazdıkları yüzünden Libya’ya girişi yasaklanmıştı. Mısır’a gittikten sonra Trablus’u 1950’de ve Ekim 1964 - Ekim 1965 tarihleri arasında olmak üzere iki defa ziyaret edebildi. 1967’de kendisine verilen on yıllık geçici ikamet izniyle Libya’ya dönünce siyasî faaliyetlerine kaldığı yerden devam etti, ancak Mısır vatandaşlığı sebebiyle bazı güçlüklerle karşılaştı. Bu süreç, 1 Eylül 1969’da Kral İdrîs’in genç subaylar tarafından gerçekleştirilen bir darbe ile devrilmesine kadar devam etti. Zâvî, Albay Muammer Kaddâfî’nin yönetiminde cumhuriyetin kurulmasıyla Libya vatandaşlığını tekrar elde etti. 1969 yılının sonunda Libya müftülüğüne tayin edildi ve bu görevini 1983 yılına kadar sürdürdü. Müftülük görevinden ayrılmasından sonra da ileri yaşına rağmen çalışmalarına devam eden Tâhir Ahmed ez-Zâvî 5 Mart 1986 tarihinde Trablusgarp’ta vefat etti, cenazesi ertesi gün doğduğu Harşâ köyünde defnedildi. Zâvî, hayatı boyunca ilmî faaliyetlerden ve ülkesinin bağımsızlığı fikrinden vazgeçmemiş, kalemini bu uğurda etkili bir silâh olarak kullanmıştır. “Şeyhü’l-muârızîn” diye nitelendirilmiş, Libya’da İtalyan hâkimiyetini kabul etmek zorunda kalan Osmanlı Devleti’ni, Kral İdrîs es-Senûsî’yi, verdiği dinî kararlar sebebiyle de Muammer Kaddâfî’yi eleştiren yazılar kaleme almıştır.

Arap dünyasındaki Osmanlı hâkimiyetini ele alan şarkiyatçıların önemli bir kısmı bu ülkelere yönelik Batı sömürgeciliğini meşrû ve haklı göstermek, onlardan etkilenen Arap tarihçileri de sahih kaynaklara ve belgelere dayanmadan tamamen siyasî ve ideolojik sâiklerle, ayrıca yeni nesillerde milliyetçi düşünceleri ve duyguları harekete geçirme amacıyla Osmanlı dönemini bir baskı, zulüm, geri bırakılmışlık devri olarak resmetmişlerdir (bk. Nâsırüddin Saîdûnî, s. 10-11, 30-31; Abdülcelîl et-Temîmî, s. 9-12; Özel, s. 103-104). Tâhir Ahmed ez-Zâvî de bu basmakalıp genellemelerden kurtulamayan biri olarak Osmanlı devrini baskı, anarşi, yağma, fakirlik, geri kalmışlık dönemi olarak nitelemiş, bu durumun ve Osmanlı’nın asker ve silâhını çekerek Libya’yı ortada bırakmasının İtalya işgalini kolaylaştırdığını ileri sürmüştür (Cihâdü’l-ebṭâl, s. 21-22, 32). Zâvî’nin bu tasavvurunda, İtalya’nın ülkesini işgali ve buna karşı duyulan toplumsal infial, Osmanlı hâkimiyetinin yıkılmaya yüz tuttuğu bir sırada İttihat ve Terakkî yönetiminin izlediği ırkçı siyaset, Ezher’deki öğrenim yıllarında teneffüs ettiği Osmanlı ve cumhuriyet karşıtı hava, Arap milliyetçiliği ve Osmanlı-Arap uzaklaşmasının ileri bir safhaya varmış olması gibi yetiştiği dönem ve çevrelerde hâkim siyasî, dinî, fikrî ve sosyal şartların önemli ölçüde etkisi olmuştur (Fâtih Receb Kadâre, s. 7-8, 27-29).

Eserleri. 1. ʿÖmer el-Muḫtâr el-ḥalḳatü’l-aḫîre mine’l-cihâdi’l-vaṭanî fî Lîbyâ. Müellif bu eserini Muhammed Mahmûd takma adıyla yayımlamış (Kahire 1932), ikinci ve üçüncü baskılarında gerçek adını kullanmıştır (Trablus 1970; Beyrut 2004). Muhammed el-Ahdar el-Îsâvî ve Süleyman el-Bârûnî eseri eleştirmiş, abartılı ve yanlış bilgilere yer verildiğini söylemiştir.

2. Fecîʿatü’l-ʿArab fî Ṭrâblus el-Ġarb. Eserde İtalyanlar’ın Libya’yı işgali sırasında bölge halkına karşı gösterdikleri vahşet, yaptıkları zulüm ve eziyet anlatılmaktadır (İskenderiye 1939).

3. Taḳrîr bi-şeʾni’l-ḳażıyyeti’ṭ-Ṭrâblusiyye ve mâ yettaṣılü bihâ min aʿmâli’l-İncilîz fî Ṭrâblus. Trablus Komitesi’nin Arap Birliği’ne ve İslâmî komitelere gönderdiği Libya’daki işgale dair raporu içerir (Kahire 1365/1945-46).

4. el-Kitâbü’l-Ebyaż fî vaḥdeti Ṭrâblus ve Berḳa. Kahire’deki Trablus Komitesi tarafından yayımlanan bu çalışma, İtalyanlar’a karşı istiklâl mücadelesi veren Trablusgarp ve Berka (Sirenayka) şehirleriyle ilgili belgeler ve yazılar içermektedir (Kahire 1949).

5. Cihâdü’l-ebṭâl fî Ṭrâblus el-Ġarb. Özellikle millî mücadele sürecinde gösterilen kahramanlıkları ve ilk ağızdan nakilleri ihtiva etmesi bakımından önemli bir eserdir (Kahire 1950; Beyrut 1970, 1973, 2004).

6. Târîḫu’l-fetḥi’l-ʿArabî fî Lîbyâ. İslâm fetihlerinden Osmanlı idaresine kadar Libya tarihinin ele alındığı eserde bu topraklarda yaşayan kavimler, bölgede hüküm süren çeşitli devletler ve meydana gelen önemli olaylar hakkında da bilgi verilmektedir (Kahire 1954, 1963; Beyrut 1972).

7. Tertîbü’l-Ḳāmûsi’l-muḥîṭ ʿalâ ṭarîḳati’l-Miṣbâḥi’l-münîr ve Esâsi’l-belâġa. Zâvî bu eserinde Fîrûzâbâdî’nin Ḳāmûsü’l-muḥîṭ’inde yer alan kelimeleri, önce Zemahşerî’nin Esâsü’l-belâġa ve Ahmed b. Muhammed el-Feyyûmî’nin el-Miṣbâḥu’l-münîr adlı eserlerinde olduğu gibi köklerin birinci harflerine göre alfabetik sıralayarak dört cilt halinde yayımlamış (I-IV, Kahire 1378/1959), ardından da Muḫtârü’l-Ḳāmûs adıyla ihtisar etmiştir (Kahire 1964; Trablus 1978).

8. Aʿlâmü Lîbyâ. Libya tarihinde önemli yeri olan 500 kişinin biyografisini içermektedir (Trablus 1961, 1971; Beyrut 2004).

9. Muʿcemü’l-büldâni’l-Lîbîyye. Bir Libya coğrafyası sözlüğü olup müellifin eserde tanıtılan yerlerle ilgili hâtıralarını da ihtiva etmektedir (Trablus 1968).

10. Vülâtü Ṭrâblus min bidâyeti’l-fetḥi’l-ʿArabî ilâ nihâyeti’l-ʿahdi’t-Türkî (Beyrut 1970).

11. Mecmûʿu fetâvâ. Zâvî’nin müftülük görevi esnasında Mâlikî mezhebine göre verdiği fetvaları içermektedir (Beyrut 1973; Bingazi 2006).

12. Cihâdü’l-Lîbîyyîn fî diyâri’l-hicre (1924-1952 m.). Mısır başta olmak üzere çeşitli ülkelerde yaşayan Libyalılar’ın vatanları uğruna yaptıkları mücadeleleri konu edinmektedir (Trablus 1976).

13. Nübze ʿan aʿmâli Îtalyâ fî Ṭrâblus el-Ġarb. Abdülhamîd Mahmûd takma adıyla neşredilen eser İtalya’nın Trablusgarp’taki bazı icraatı hakkındadır (Kahire, ts.).

Neşir: Ebû Abdullah Muhammed b. Halîl Galbûn et-Trâblusî, Târîḫu Ṭarâblus el-Ġarb el-müsemmâ et-Teẕkâr fî men meleke Ṭarâblus ve mâ kâne bihâ mine’l-aḫbâr (Kahire 1349; Trablus 1386/1967); Halîl b. İshak el-Cündî, Muḫtaṣaru Ḫalîl fî fıḳhi İmâmi dâri’l-hicre el-İmâm Mâlik b. Enes (Kahire 1953); Bahâeddin el-Âmilî, el-Keşkûl (I-II, Kahire 1380/1961); Ahmed b. Hüseyin en-Nâib el-Ensârî, el-Menhelü’l-ʿaẕb fî târîḫi Ṭrâblus el-Ġarb (I-II, Trablus 1961); Mecdüddin İbnü’l-Esîr, en-Nihâye fî ġarîbi’l-ḥadîs̱ ve’l-es̱er (I-V, Kahire 1963-1965; Beyrut 1963; Lahor 1970, Mahmûd Muhammed et-Tanâhî ile birlikte); Ahmed b. Hüseyin el-Behlûl, Dîvânü’l-Behlûl (Kahire 1966); Fîrûzâbâdî, ed-Dürerü’l-mübes̱s̱es̱e fi’l-ġureri’l-müs̱elles̱e (Trablus-Tunus 1982); Muhammed b. Ahmed el-Ferrûhî, Manẓûmetü’l-Ferrûḫî fi’l-kelimâti’lletî tüntaḳ bi’z-zâʾi ve’ḍ-ḍâd (Beyrut 1404/1984).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 686-688 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.