ZEKÎ BEDEVÎ

14 Ocak 1922’de İskenderiye yakınlarındaki Şarkıye vilâyetinde dindar bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. 1945’te Ezher Üniversitesi’nden birincilikle mezun oldu ve bu başarısıyla Kral Fuâd ödülüne lâyık görüldü. 1947’de Ezher Üniversitesi Arap Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde yüksek lisansını tamamladı. 1951’de Londra’ya giderek University College London’da psikoloji alanında lisans öğrenimi gördü. Bu sırada okul arkadaşı Mavis ile evlendi. Yine Londra Üniversitesi’nde çağdaş İslâm düşüncesiyle ilgili doktorasını bitirdikten sonra Ezher Üniversitesi’ne döndü, İslâm düşüncesi ve bilimsel araştırma metotları dersleri verdi. Malezya’da Muslim College’ın kuruluşuna öncülük etti. Malay Üniversitesi’nin Kuala Lumpur ve Singapur’daki kampüslerinde Arapça ve İslâmî araştırmalar derslerini okuttu. 1964’te Nijerya’daki Ahmedü Bello Üniversitesi’nde İslâm eğitimi hocalığı ve Bayero Üniversitesi Edebiyat Fakültesi dekanlığı yaptı. 1976’da tekrar Londra’ya gitti, burada Suudi Arabistan’daki Melik Abdülazîz Üniversitesi’ne bağlı olarak hizmet gören Hajj Research Center’in eğitim faaliyetlerine katıldı. 1978’de Londra Regent’s Park’taki Merkez Camii başimamlığını ve Islamic Cultural Centre müdürlüğünü üstlendi. Bu görevleri sırasında Sünnî ve Şiî müslümanlar için mescidler açılmasını sağladı.

İngiltere’de İngiliz hukuku ile bu ülkede yaşayan müslümanların dinî hukuku arasında doğabilecek çatışmalara çözüm bulmak amacıyla oluşturulan Shariah Council’in kuruluş çalışmalarına katılan Zekî Bedevî, İngiltere’deki İslâmî faaliyetlere katkıları sebebiyle 1984’te National Conference of Imams and Mosque Officials of the United Kingdom’un Imams and Mosques Concil’in başkanlığına seçildi. Bu görevde bulunduğu süre içinde İngiltere’deki camilerde görev yapan imamların yeni vatanlarında daha iyi kabul görmeleri için İngilizce konuşmalarını sağlamaya, aynı şekilde göçmenlerin de asıl ülkelerinin sorunlarından ziyade şu anda yaşadıkları ülkenin sosyal, kültürel ve ekonomik şartlarını kavramaları ve bu konularda görüş sahibi olabilmeleri için İngilizce bilmelerinin önemini anlatmaya çalıştı. Ayrıca İngiltere’deki müslümanların ekonomik alanda karşılaştıkları sıkıntılara, özellikle de bankalardan kredi çekilmesi ve bunun için faiz ödenmesi gibi hususlarda İslâmî hükümlere uygun çözümler üretmek maksadıyla Bank of England ile görüştü. İlk defa İslâmî bir finans kurumu olarak Islamic Finance House’un açılmasını temin etti ve üç yıl bu kurumun yönetiminde bulundu. Londra’da çıkarılan The Islamic Quarterly adlı derginin 1978-1981 yıllarında editörlüğünü yaptı. Batı ülkelerinde imamların ve müslüman öğretmenlerin yetiştirilmesi amacıyla 1986’da Londra’da Muslim College’ı kurarak buranın direktörlüğünü üstlendi, onun çabalarıyla Birleşik Krallık’ta İslâm ilâhiyatı alanında ilk defa olmak üzere Muslim College’ın verdiği diploma resmen üniversite diplomasına eşdeğer sayıldı.

Vatikan tarafından İngiltere’den kardinal seçilen Basil Hume’un dinden tâviz vermeden, nüfusunun büyük çoğunluğu Protestan olan bu ülkede Katolik inancına karşı saygılı davranılmasını sağlamak üzere izlediği barışçı yöntemi örnek alarak aynı şeyi müslümanların da başarabileceğine inanan Zekî Bedevî, İngiltere’de yaşadığı uzun yıllar boyunca yalnız İngiltere gibi Batılı liberal bir ortamda müslümanların nasıl yaşayabileceğini değil, aynı zamanda Doğu ile Batı ve gelenekselle modern arasındaki mesafelerin barışçı bir şekilde nasıl kapatılabileceğini de göstermeye gayret etti. Batı’da müslümanların büyük ölçüde fen bilimcileri ve iş adamları tarafından temsil edildiğini, ancak bu kesimlerin sosyal bilimler alanında yeterince donanımlı olmadığını, sonuçta bu eksikliğin onların farklı kültürden olanlara karşı sertlik yanlısı olmalarına yol açtığını düşündü. Bu durumda İslâm’ın yetkin din bilginleri ve önderleri tarafından temsil edilmesinin farklı inançtan ve kültürden olanlar arasında yapıcı ilişkilerin kurulmasına daha çok katkı sağlayacağına inandı ve bu amaçla çalıştı. Ancak onun “İngiliz İslâmı” diye nitelendirdiği bu yapıcı anlayış zaman zaman kendisinin tâvizcilikle suçlanmasına yol açtı.

Zekî Bedevî, Londra Merkez Camii imamı iken diğer din mensuplarınca düzenlenen ve üç semavî dinin temsilcilerini bir araya getiren toplantılara katıldı. Kendisi de din üzerine sohbetler yaparak diğer dinlerin ileri gelenlerini bu sohbetlere davet etti. Onun bu tür faaliyetleri genellikle dinler arası diyalog hareketinin başlatılması olarak yorumlandıysa da gerçekte Bedevî, dinler arasında değil farklı dinlerin mensupları arasında diyaloga önem verdi. Kendisi de Mısır’da doğmuş olmasına rağmen Pasifik’ten Afrika’ya ve İngiltere’ye uzanan hayatı boyunca küresel düşünen bir müslüman olarak diğer dinlerin mensuplarıyla her zaman diyalog içerisinde bulundu. 1997’de kurduğu Three Faiths Forum ile kitâbî dinlerin mensupları arasında karşılıklı dostluk, iyi niyet ve anlayışı teşvik etti. Kısaca FAIR adıyla bilinen, İslâmofobi ve Irkçılığa Karşı Forum (Forum Against Islamophobia and Racism) adlı kuruluşun başkanlığını yaptı, İslâm karşıtlığı ve düşmanlığı kavramlarını dünyada ilk kullananlardan biri oldu. İngiltere’de yaşayan müslümanların sorunları ve dışlanmalara karşı inançlarından tâviz vermeden çözüm arayışları onun “İngiltere başmüftüsü” diye anılmasına sebep oldu. Dünya Dinleri Konseyi başkan vekilliği ve Westminster Üniversitesi’ndeki “Demokrasi ve İslâm” programında danışma meclisi üyeliği yapan Zekî Bedevî’nin inançlar ve kültürler arasında sürdürdüğü bu tür çalışmaları İngiltere ve diğer Batı ülkelerinde ilgi ve takdir gördü, Britanya İmparatorluğu Şövalyelik nişanı (KBE) ve I. Francis Tarikatı Kraliyet Şövalyelik nişanıyla (GCFO) ödüllendirildi. Zekî Bedevî’nin 24 Ocak 2006 tarihinde Londra’da yapılan bir toplantı sırasında âni ölümü münasebetiyle Prens Charles ve İngiltere Başbakanı Tony Blair başta olmak üzere birçok yetkili tâziye mesajları yayımlamıştır. Sosyal faaliyetlerinden dolayı eser yazmaya imkân bulamayan Bedevî’nin The Reformers of Egypt: A Critique of Al-Afghani, Abduh and Ridha (London 1978) ve Islam in Britain (London 1981) gibi bazı küçük hacimli kitapları yayımlanmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 690-691 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.