ZEVZENÎ, Hüseyin b. Ahmed

Herat ve Nîşâbur arasındaki Zevzen (Zûzen) şehrindendir. Kâtib Çelebi adını Muhammed b. Ahmed, Corcî Zeydân ile Brockelmann, Hüseyin b. Ali b. Ahmed olarak verirse de kendisine ait Kitâbü’l-Meṣâdir’in eski bir nüshasının başında adı yukarıda kaydedildiği şekilde geçer. Abdülgāfir el-Fârisî, Zevzenî’nin nahiv, lugat ve Arapça’da asrının imamı, İbnü’l-Kıftî de dil ve edebiyet ilimlerinde benzersiz olduğunu yazar. Zevzenî, Muallakāt-ı Seb‘a üzerine yazdığı şerh ile ilk Arapça-Farsça sözlüklerden olan Kitâbü’l-Meṣâdir’i sayesinde şöhret kazanmıştır. Ali b. Zeyd el-Beyhakī’nin, hocası Ahmed b. Muhammed el-Meydânî’den 516’da (1122) Kitâbü’l-Meṣâdir’i okuduğunu zikretmesi, eserin çok erken dönemlerden itibaren dikkat çektiğini ve ders kitabı olarak okutulduğunu göstermektedir (el-Meṣâdir, neşredenin girişi, s. 25, 28). İbnü’l-Kıftî, Zevzenî’nin VI. (XII.) yüzyılda hayatta bulunduğunu kaydederken ona daha yakın bir dönemde yaşayan Abdülgāfir el-Fârisî 486 (1093) yılında vefat ettiğini belirtir.

Eserleri. 1. Şerḥu’l-Muʿallaḳāti’s-sebʿ. Nisbeten açık ve kolay anlaşılabilir ifadesi yanında gereksiz bilgilerden arındırılmış olmasından dolayı büyük rağbet görmüş ve birçok defa basılmıştır (Kalküta 1823, 1282/1865; Beyrut 1853; Kahire 1277, 1293, 1311, 1319, 1327, 1352; nşr. Muhammed Abdülkādir Ahmed, Kahire 1407/1987; İskenderiye 1292; nşr. Muhammed Ali Hamdullah, Dımaşk 1963, 1980; nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd, Kahire, ts.). Eserde yer alan İmruülkays b. Hucr’e ait kasidenin şerhini Caussin de Perceval (Paris 1820), Lebîd b. Rebîa’ya ait kasidenin şerhini de Silvestre de Sacy (Paris 1816) Fransızca tercümesiyle birlikte yayımlamıştır. J. A. Vullers de Tarafe b. Abd’in kasidesinin şerhini Latince tercümesiyle, Hâris b. Hillize’ye ait kasidenin şerhini ve Ebü’l-Alâ el-Maarrî’ye ait iki kasideyi Latince çevirileri ve açıklamalarla neşretmiştir. Neylü’l-ereb fî şerḥi Muʿallaḳāti’l-ʿArab adıyla da basılan eser (Kahire 1328) Muhammed İbrâhim Selîm tarafından, Hatîb et-Tebrîzî’nin şerhinde bu yedi kaside ile birlikte yer alan Meymûn b. Kays el-A‘şâ el-Ekber, Nâbiga ez-Zübyânî ve Abîd b. Ebras’ın kasideleri de eklenerek yayımlanmıştır (Kahire 1414/1993).

2. Kitâbü’l-Meṣâdir. Yalnız Arapça masdarların Farsça karşılıklarını ihtiva eder. Mukaddimede belirttiğine göre müellif Kur’an’da geçen, hadislerde sıkça kullanılan ve meşhur divanlarda bulunan kelimeleri esas almıştır. Ancak “meşhur divanlar”la hangi eserlerin kastedildiği bilinmemektedir. Kolay ezberlenmesi amacıyla örneklere yer verilmeyerek hacmi küçük tutulan kitabın tertibinde, dil ve lugat âlimi İshak b. İbrâhim el-Fârâbî’nin (ö. 350/961 [?]) Dîvânü’l-edeb adlı sözlüğü esas alınarak fiiller türlerine göre sıralanmış, eser sülâsî ve mezîd masdarlar şeklinde iki bölüme ayrılmıştır. Zevzenî’den yaklaşık elli yıl sonra Bûca‘ferek lakabıyla tanınan Ebû Ca‘fer Ahmed b. Ali el-Beyhakī’nin kaleme aldığı Tâcü’l-Meṣâdir (Bombay 1301) kaynak olarak gösterilmese de tamamen Zevzenî’nin kitabını andırmakta, Kitâbü’l-Meṣâdir’in muhtevasına önemsiz bazı ilâvelerin yapıldığı görülmektedir. Kitâbü’l-Meṣâdir, Takī Bîniş tarafından 632 (1235) ve 670 (1272) tarihli iki nüshası ile diğer beş nüshası karşılaştırılarak yayımlanmıştır (Tahran 1374).

3. Tercemân-ı Ḳurʾân. En eski Farsça Kur’an sözlüklerinden biri olup isim, fiil gibi kelime türlerine göre düzenlenmiştir. Eserin iki yazma nüshası bilinmektedir (Almanya Gotha Ktp., nr. 401; İÜ Ktp., nr. 1164).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2013 yılında İstanbul’da basılan 44. cildinde, 312-313 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.