ZEYDÂN, Abdülkerîm

Resmî belgelerde doğum tarihi 1917 olarak geçse de kendisi 1921’de Bağdat’ta Kerh bölgesindeki Sûkulhamâde semtinde doğduğunu belirtir (http://www.drzedan.com/?page_id=133). Mehâmide aşiretine mensup Kehliyyûn ailesindendir. Dedesi Behîc ve babası Zeydân, Enbâr’a bağlı Âne beldesinde doğmuştur. Üç yaşında iken babasını kaybetti. İlk ve ortaokulu Bağdat’ta okudu. Lisenin edebiyat kolundan mezun olduktan sonra Diyâlâ bölgesiyle Bağdat’taki çeşitli ilkokullarda öğretmenlik yaptı. Bu arada girdiği Bağdat Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nden 1950’de mezun oldu. Bir lisede müdürlük, Evkaf Bakanlığı’nda müfettişlik ve Diyâlâ Evkaf müdürlüğü görevlerinde bulundu. Ardından Kahire Üniversitesi’nde Es̱erü’l-ḳuṣûd fi’t-taṣarrufât ve’l-ʿuḳūd adlı çalışmasıyla yüksek lisansını (1958), Aḥkâmü’ẕ-ẕimmiyyîn ve’l-müsteʾmenîn fî dâri’l-İslâm isimli teziyle de doktorasını (1962) tamamladı. Öğrenim sürecinde Irak ve Mısır’ın önde gelen ilim adamlarından ders alan Abdülkerîm Zeydân için Emced ez-Zehâvî ayrı bir öneme sahiptir. Diğer hocaları arasında Abdülkādir el-Hatîb, Necmeddin el-Vâiz, Muhammed Mahmûd es-Savvâf, İslâm hukuku alanındaki modern çalışmalarıyla dikkati çeken Ali el-Hafîf, Muhammed Ebû Zehre, dönemin Ezher şeyhi Hasan Me’mûn, doktora danışmanı Muhammed Sellâm Medkûr, Muhammed es-Senhûrî ve Abdülkerîm es-Sâika anılır.

Kahire’deki lisans üstü öğreniminin ardından Irak’a dönen Abdülkerîm Zeydân, Bağdat Üniversitesi Hukuk Fakültesi Fıkıh Bölümü ve Edebiyat Fakültesi Din Bölümü başkanlığı, Irak İhvân-ı Müslimîn teşkilâtının kurduğu İslâmî Araştırmalar Fakültesi dekanlığı yaptı. Baas Partisi’nin 1968’de gerçekleştirdiği darbeden sonra, öğrencisi olan Başbakan İbrâhim ed-Dâvûd’un teklifiyle Evkaf bakanlığı görevinde bulunduysa da İbrâhim ed-Dâvûd’un diğer darbeciler tarafından etkisiz hale getirilip Suudi Arabistan’a gönderilmesiyle Zeydân’ın on üç gün süren bakanlığı da nihayete erdi. 1978’de üniversitedeki görevinden re’sen emekliye sevkedilmesi üzerine Bağdat Üniversitesi kendisine lisans ve lisans üstü öğretim tez danışmanlığı, diğer ilmî faaliyetlere katılma imkânı sağlayan ve çok nâdir verilen “üstat mütemerris” (emeritus professor) unvanı verdi. Abdülkerîm Zeydân, Irak’ta el-Uhuvvetü’l-İslâmiyye adıyla kurulan İhvân-ı Müslimîn Cemaati’ne 1950’li yıllarda üye oldu ve 1960’ta teşkilâtın ikinci genel başkanı seçildi. Teşkilâtın 1970’te kapatılmasının ardından faaliyetlerini 1990’lı yıllara kadar gizli bir şekilde sürdürdüğü süreçte çeşitli baskılara mâruz kaldı, göz hapsinde tutuldu ve gördüğü işkenceler yüzünden görme duyusu zayıfladı. Saddâm Hüseyin döneminde mâruz kaldığı baskılar sonucu 1992’de gitmek zorunda kaldığı Yemen’de San‘a Üniversitesi ve İman Üniversitesi’nde fıkıh hocalığı yaptı, yüksek lisans ve doktora dersleri verdi. 27 Ocak 2014’te San‘a’da vefat etti. Bağdat’a nakledilen cenazesi Şeyh Ma‘rûf-i Kerhî Mezarlığı’na defnedildi.

Birçok ilmî kuruluşta görev alan Zeydân 1970’li yıllardan itibaren Medine İslâm Üniversitesi’nde Mütevelli Heyeti üyesi olmuş, 2000 yılı itibariyle Râbıtatü’l-âlemi’l-İslâmî’ye bağlı el-Mecmau’l-fıkhî’de ve San‘a’daki İman Üniversitesi’ne bağlı el-Mecmau’l-fıkhî’de de üye olarak görev yapmış, ayrıca uluslararası birçok ilmî toplantıya katılmıştır. el-Mufaṣṣal fî aḥkâmi’l-merʾe adlı eserinden dolayı 1997’de Kral Faysal Uluslararası İslâm Araştırmaları ödülünü almıştır. Yemen’e göç edip yirmi yıl kadar orada ikamet etmesine rağmen Irak’la ilişkisini sürdürmüş, Amerika Birleşik Devletleri’nin işgali sonrasında Irak Devleti’nin toprak bütünlüğünü savunmuş, ülkedeki siyasî istikrarsızlık üzerine 29 Ocak 2006’da “Irak’taki Müslümanlara ve Onların Cemaatlerine Nasihat” (www.drzedan.com/uploads/announcements/3.doc), 31 Aralık 2012’de “Irak’taki Direniş ve Direnişçiler Hakkında” (http://www.albasrah.net/ar_articles_2012/1212/zedan_301212.htm) başlığıyla yayımladığı bildirilerinde birlik çağrısında bulunmuştur. Derslerinde ve eserlerinde yaptığı atıflarda İbn Teymiyye ile öğrencisi İbn Kayyim el-Cevziyye’ye ayrıcalıklı bir yer vermiştir. Bu iki âlimin düşüncelerine yakınlık duyduğu, özel kütüphanesindeki eserlerin üstüne kendi adından sonra “Hanbeliyyü’l-mezheb Selefiyyü’l-akīde” notunu düştüğü yönünde öğrencisi Sâmî Cenâbî’nin kaydettiği bilgiden de (http://www.ansarsunna.com/vb/showthread.php?t=45526) onun kendisini Selefî olarak tanıttığı, ancak eserlerinde ortaya koyduğu görüşlere bakıldığında ilmî konularda belli bir mezhebe bağlı kalmadığı ve farklı ictihadları tercih ettiği anlaşılmaktadır. Doktora tezini İslâm ülkesindeki gayri müslimler üzerine hazırlayan Abdülkerîm Zeydân’ın dikkat çeken görüşleri arasında zimmî gayri müslimlerin müslümanlar gibi vatandaşlığın getirdiği hak ve sorumluluklara sahip oldukları (ayrıntılı bilgi için bk. Aḥkâmü’ẕ-ẕimmiyyîn, s. 70-132), onların İslâm devletinde devlet başkanının izniyle kendi mâbedlerini inşa edebilecekleri (a.g.e., s. 98-99), müste’menlerin mütekabiliyet esasına bağlı olmaksızın İslâm topraklarında yaşadıkları sürece can ve mal güvenliklerinin sağlanması gerektiği (a.g.e., s. 73-74), kadınların seçimlere katılabilecekleri ve devlet başkanı olarak seçilebilecekleri (el-Mufaṣṣal, IV, 313-322), evlenme ehliyeti açısından erkeklerle aynı statüde bulundukları (a.g.e., IV, 430-463), hâkimin kararlarında tamamıyla bağımsız olduğu, devlet başkanının bu özgürlüğe müdahale hakkının bulunmadığı (Niẓâmü’l-każâʾ, s. 71-73), telif hakkının menfaat kategorisinde yer alması sebebiyle mal sayılması gerektiği (Naẓarât, s. 356) yönündeki düşünceleri anılabilir (ayrıca bk. el-Ferd ve’d-devle, s. 42; Uṣûlü’d-daʿve, s. 211-212; el-Ḳuyûdü’l-vâride, s. 83-89).

Eserleri. 1. Aḥkâmü’ẕ-ẕimmiyyîn ve’l-müsteʾmenîn fî dâri’l-İslâm (Bağdat 1382/1963; Beyrut 1402/1982).

2. el-Vecîz fî uṣûli’l-fıḳh (Bağdat 1384/1964, 1973 ⟶ İstanbul 1979). Hukuk Fakültesi dördüncü sınıf öğrencileri için hazırlanan ders notlarının kitap halinde basımı olup Türkçe’ye de çevrilmiştir (trc. Ruhi Özcan, Fıkıh Usûlü, Ankara 1979; İstanbul 1982, 1993).

3. el-Ferd ve’d-devle fi’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye (Bağdat 1965; Küveyt 1978, 1985) (trc. O. Zeki Soyyiğit, İslâm Şeriatında Fert ve Devlet, İstanbul 1969; trc. Cemal Arzu, Ferd ve Devlet, İstanbul 1969; İslâm’da Ferd ve Devlet Münasebetleri, İstanbul 1978; trc. Aksay Öncel, İslâm Hukukunda Ferd ve Devlet: İslâm Anayasa Hukuku, İstanbul, ts.).

4. el-Medḫal li-dirâseti’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye (Bağdat 1966, 1976). Eserde İslâm hukukuna dair genel prensipler modern hukukla karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır (trc. Ali Şafak, İslâm Hukukuna Giriş: Genel Hükümler ve Müesseseleri, İstanbul 1976).

5. el-Kefâle ve’l-ḥavâle fi’l-fıḳhi’l-muḳāran (Beyrut 1975).

6. Uṣûlü’d-daʿve (Bağdat 1396/1976; İskenderiye 1396/1976; Küveyt 1401/1981; Beyrut 1408/1987). Medine İslâm Üniversitesi Da‘vet ve Usûlüddîn Fakültesi’nde ders kitabı olarak okutulan, İslâm’a davette izlenmesi gereken metotları anlatan bir eserdir (trc. Nezir Demircan, İslâm Davetçilerine, Ankara 1977; trc. Ruhi Özcan, İslâm’da Da’vet ve Tebliğ Esasları, İstanbul 1979; trc. Veli Ulutürk – Mehmet Karabulut, İslâm Davetinin Esasları, İstanbul 1988, 1991).

7. el-Ḳuyûdü’l-vâride ʿale’l-milkiyyeti’l-ferdiyye (Amman 1982). Zeydân’ın 1977’de Riyad’da yapılan “Fıkıh Haftası”ndaki sunumu olup eserde İslâm hukukunda özel mülkiyete getirilen sınırlamalar modern hukukla karşılaştırmalı olarak ele alınmaktadır.

8. Niẓâmü’l-ḳażâʾ fi’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye (Bağdat 1404/1984).

9. ʿUlûmü’l-ḥadîs̱ (Bağdat 1409/1988, Abdülkahhâr Dâvûd Abdullah ile birlikte).

10. el-Mufaṣṣal fî aḥkâmi’l-merʾe ve’l-beyti’l-müslim fi’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye (I-XI, Beyrut 1413/1993). İbadet ve muâmelât konularında kadınlara mahsus durumlarla kadın-erkek arasında müşterek hususlara dair fıkhî hükümlerin işlendiği kapsamlı bir çalışma olup bazı bölümleri müstakil olarak da yayımlanmıştır (el-Libâs ve’z-zîne fi’l-İslâm, Beyrut 2004; eṣ-Ṣalâtü fi’l-İslâm, Bağdat 2004; ez-Zekât ve aḥkâmühâ, Bağdat 2004; Aḥkâmü’ṭ-ṭahâre, Bağdat 2004; Ḥuḳūḳ ve vâcibâtü’l-merʾe fi’l-İslâm, Bağdat 2004; el-ʿİdde, Bağdat 2004).

11. es-Sünenü’l-ilâhiyye fi’l-ümem ve’l-cemâʿat ve’l-efrâd fi’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye (Bağdat 1413/1993) (trc. Nizameddin Salta, İlâhî Kanunların Hikmetleri, İstanbul 1997).

12. el-Müstefâd min ḳıṣaṣi’l-Ḳurʾân li’d-daʿve ve’d-duʿât (I-II, Beyrut 1418/1997).

13. el-Ḳıṣâṣ ve’d-diyât fi’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye (Beyrut 1418/1998). Zeydân’ın San‘a Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi’nde yüksek lisans seviyesinde verdiği karşılaştırmalı İslâm hukuku dersinin notlarıdır.

14. Mûcezü’l-edyân fi’l-Ḳurʾân (Beyrut 1418/1998). Eserde İslâm dışındaki dinlerden ve İslâm’ın bu dinlere üstünlüklerinden bahsedilir.

15. Naẓarât fi’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye muḳāreneten bi’l-ḳavânîni’l-vażʿiyye (Beyrut 1421/2000).

16. el-Vecîz fî şerḥi’l-ḳavâʿidi’l-fıḳhiyye (Beyrut 2001).

17. eş-Şerḥu’l-ʿIrâḳī li’l-uṣûli’l-ʿişrîn (baskı yeri ve tarihi yok). İhvân-ı Müslimîn teşkilâtı mensuplarının İslâm’ı tam anlayabilmelerini sağlamak amacıyla Hasan el-Bennâ tarafından tesbit edilmiş yirmi ilke üzerine Zeydân’ın yazdığı şerhtir.

Müellifin ayrıca çeşitli dergilerde yayımlanan dokuz makalesini içeren Mecmûʿatü buḥûs̱ fıḳhiyye (Bağdat 1395/1975; bazı makalelerin tercümeleri için bk. Çiftçi, sy. 23 [2014], s. 473), demokrasi, vergi, grev gibi modern problemler hakkında on bir makale ve sunumdan oluşan Mecmûʿatü buḥûs̱ fıḳhiyye muʿâṣıra (Bağdat 1407/1986) adlı eserleriyle “Rudûdü’ş-şübühât” isimli bir makalesi (el-Muʾtemerü’l-ʿâlemî es̱-s̱âlis̱ li’s-sîreti’n-nebeviyye, Beyrut 1981, I, 487-532) mevcuttur. Hüseyin ed-Düleymî Zeydân hakkında bir doktora çalışması yapmıştır (bk. bibl.).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 691-693 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.