ABDÜRREZZAK BAHŞI

XV. yüzyılın ikinci yarısında Doğu Türkleri’ne gönderilen mektup (bitig) ve fermanları (yarlıg) Uygur ve Arap harfleriyle ve Doğu Türkçesi (Çağatayca) ile yazan Abdürrezzak Bahşı hakkında doğu (Çağatay) ve batı (Osmanlı) Türk kaynaklarında herhangi bir bilgiye rastlanmadığından, doğum ve ölüm tarihleri de bilinmemektedir. Adı, istinsah ettiği eserlerin ketebe kayıtlarında ve okuduğu eserlerde Abdürrezzak Şeyhzade Bahşı ve Şeyhzade Abdürrezzak Bahşı şekillerinde, Uygur harfli tuyugalarının sonundaki Arap harfli bir beytin ilk mısraında ise sadece Abdürrezzak olarak geçmektedir. İmzası, Uygur harfleriyle istif edilmiş bir mühür şeklinde olup üç yerde geçer ve ancak yukarıdan aşağıya “şeyhzade çın belgüm” (şeyhzade gerçek işaretim), aşağıdan yukarıya ise “çın belgüm şeyhzade” (gerçek işaretim şeyhzade) okunur. Bu imzalardan biri, Kutadgu Bilig’in Uygur harfli Herat yazmasının 190. sayfasında, altında Arap harfleriyle “bahşı belgüsi” açıklaması ile de geçmektedir. Manzumelerindeki mahlasları ise Bahşı, Bahşı Kul ve Türkistânî Bahşı şekillerindedir. Anadolu’ya Semerkant’tan geldiğinden bazan Türkistânî Bahşı mahlasını da kullanmıştır.

Arap harfleri yanında Uygur harflerini de yazan ve Farsça bilen Abdürrezzak Bahşı, çeşitli gazel ve kasideleriyle devrin sultanından ilgi beklemiş ve yardım istemiştir. Bunlar bazan, Arap harfli dokuz beyitlik bir gazelinde istediği, “saray ahırındaki sakat bir atın pastırma yapılmak üzere kendisine verilmesi, çünkü Semerkant ehlinin at etini sevdiği”; bazan, Farsça yazılmış bir dilekçesindeki “sağ kol gariblerinin mansıbı” (gurebâ-yı yemîn mansıbı; bk. GUREBÂ BÖLÜKLERİ) şeklinde; bazan, Uygur ve Arap harfleriyle yazdığı on beş beyitlik bir kasidesinde yer alan, “yaz mevsiminde sultanın kendisini Karaman’a göndermesi”; bazan da Uygur ve Arap harfleriyle yazdığı on yedi beyitlik bir kasidesinde belirtildiği gibi “yanında ahırı olan bir ev” şeklindeki talepleridir. Bu son isteği kabul edilmiş olmalı ki Arap harfleriyle yazdığı yedi beyitlik bir kıtasında, “on yedi at ve katırının arpa yemesinden dolayı harçlıksız kaldığını” sultana manzum olarak arzettiği görülmektedir.

Abdürrezzak Bahşı’dan bugüne intikal eden metinler, kendi manzumeleri ile istinsah ettiği metinlerdir. Kendi manzumeleri yirmi parçadır. Bunlardan beş tuyuga Uygur harfleri ile, üç kaside ve iki gazel üstte Uygur, altta Arap harfleri olmak üzere çift alfabe ile, bir kaside, yedi gazel, bir kıta ve bir manzum ve mensur bahâriyye Arap harfleriyle yazılmıştır. İstinsah ettiği yirmi bir parça eser ise, üstte Uygur ve altta Arap harfleriyle olmak üzere, Edib Ahmed’in Atebetü’l-hakāyık’ı, Mîr Haydar Tilbe’nin Mahzenü’l-esrâr’ı, Lutfî’nin on, Sekkâkî’nin üç gazeli, Arap harfleriyle de Lutfî ve Nevâî’nin ikişer gazeli ile Lutfî’nin iki tuyugasıdır. Bu metinlere, üstte Uygur altta Arap harfleriyle istinsah ettiği Fâtih Sultan Mehmed Yarlığı’nı da ekleyebiliriz. Böylece Abdürrezzak Bahşı’nın yirmi iki parçası istinsah, yirmi parçası telif olmak üzere çeşitli hacim ve türlerde kırk iki parça metni bugüne ulaşmıştır. Bu metinler Viyana Millî Kütüphanesi, Süleymaniye Kütüphanesi ve Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi’nde bulunmaktadır. Bazı kaside ve gazelleri ile Fâtih Sultan Mehmed Yarlığı, Türkistan tarzında “rulo” şeklindedir. Atebetü’l-hakāyık ve Mahzenü’l-esrâr gibi eserler ise kitap şeklinde hazırlanmıştır. Bu metinlerden Fâtih Sultan Mehmed Yarlığı, R. Rahmeti Arat tarafından Türkçe ve Fransızca olarak, Arap ve Uygur harfli metinlerden bazıları ise Osman F. Sertkaya tarafından Türkçe ve İngilizce olarak yayımlanmıştır. Abdürrezzak Bahşı’nın hayatı, eserleri, bütün metinlerin transkripsiyonları ve Türkiye Türkçesi’ne çevirileriyle sözlüğü, metinlerin fotoğrafları ile birlikte Osman F. Sertkaya tarafından yayıma hazırlanmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1988 yılında İstanbul’da basılan 1. cildinde, 297-298 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.