https://islamansiklopedisi.org.tr/ahmed-baba-el-vaiz
Gana’nın orta kesiminde bulunan Kûmâsî (Kumassi, Kûmâse) şehrinde doğdu. İlim ve tasavvuf ehli bir aileye mensuptur. Nijerya’nın kuzeyinde Sokoto’da yaşayan Fûlânîler’den olan babası Gana’ya göç ederek Kûmâsî’ye yerleşmişti. O bölgede bir kadının kendi kocasını özel adıyla anması ayıp sayıldığından annesi Haciyâ Meryem Mey de babasının adını taşıyan oğluna “bâbâ” diye hitap etmiş, o da adıyla birlikte bu lakapla anılmıştır. Ayrıca bölgedeki âdete uygun biçimde kendisi için Vatanî (“Ḥubbü’l-vaṭan mine’l-îmân” sözünden hareketle) nisbesini lakap olarak seçti. Babasının vefatından sonra öğrenimi ve tasavvufî eğitimiyle meşhur kabilelerden Mossi’nin reisi olan üvey babası Şeyh Mâlem Âdem Emîr Mûşî ilgilendi. Kûmâsî’de Mâlem Garbe (Ebû Bekir b. Mûsâ) el-Keşinâvî, Muhammed İnuva b. Îsâ, Hâc Ebû Bekir el-Fellâtî ve Şeyh Abdullah Tânû’dan, Kuzey Nijerya’da Zaria’da Yehûdâ b. Sa‘d’dan Mâlikî fıkhı, tefsir, hadis, Arap dili ve edebiyatı okudu. Bir Ticânî “mukaddemi” olan hocası Mâlem Garbe vasıtasıyla Ticâniyye tarikatına intisap etti; sülûkünü Cenneli Şeyh Nûh el-Fellâtî’nin yanında tamamladı. 1943’te hacca gitti. Mekke’de Elfâ Hâşim’in halifesi Şeyh Ahmed b. Abdurrahman el-Katâgumî tarafından Ticânî mukaddemi tayin edildi. Bu arada Şeyh Muhammed Hâdî b. Mevlûd Fâl el-Alevî’ye intisap ederek ondan irşad izni aldı. 1947’de Senegal’in Kavlah şehrinde yaşayan Ticâniyye tarikatı şeyhi İbrâhim b. Abdullah Niyâs’a intisap etti ve onun önde gelen müridleri arasında yer aldı. Şeyhinin Gana’ya her gelişinde yaptığı yolculuklarda onun yanında bulundu, konuşmalarını tercüme etti ve şeyhi onu “lisânü’l-feyzati’l-İbrâhîmiyye ve tercümânühâ” görevine tayin etti. Yetiştirdiği talebeler arasında halifesi Muhammed Mustafa Kâmil, Abdurrahman Âdem Emîr Mûşî, Abdülazîz Bunbâ, Mâlem İsmâil Bekû ve Mustafa İbrâhim Ekrâ’nın adları anılır. Gana’nın ve Nijerya’nın birçok bölgesini tebliğ amacıyla dolaşıp vaaz ve irşadda bulunduğundan “Vâiz” lakabıyla meşhur oldu. Kendi öğrencilerini de bu tür faaliyetlere yönlendirdi. Daha sonra artan bu etkinlikleri düzenli şekilde sürdürmek amacıyla Cem‘iyyetü’l-muallimîn li’d-da‘ve ve’l-irşâd adıyla bir cemiyet kurdu. Bunun dışında üvey babasının evinde el-Medresetü’l-vataniyyetü’l-İslâmiyye adıyla bir okul açtı. 29 Ocak 1982 tarihinde Kûmâsî’de vefat etti. Ahmed Bâbâ dört hanımla evlenmiş ve bunlardan yirmi beş çocuğu olmuştur.
Eserleri. Ahmed Bâbâ’nın çeşitli eserlerinden bazıları şunlardır: el-Ażbü’l-bâtir ʿalâ naḥri külli ʿanîd (Kahire 1376/1956, 1381/1961); ʿAvnü’ẕ-ẕâkir fî ḥalli elfâẓi’ẕ-ẕikr li-ṭarîḳati’t-Ticâniyye (Kûmâse, ts.); Berâʾetü’l-muḫliṣ fî âdâbi’l-müfîd ve’l-müstefîd (Accra 1389/1969); Büşre’l-müttaḳīn ve’l-muḥsinîn (Accra 1389/1969); Ḥüsnü’ẓ-ẓan bi’l-mevlâ (Kûmâse, ts.); el-Kenzü’l-müfîd li’l-mürîdi’ṣ-ṣâdıḳ (Kahire 1379/1950); Maġneṭîsü’l-ḳulûb fî seyri’s-sâlikîn ilâ ḥażreti rabbi’l-ʿâlemîn (Kûmâse 1397/1977); Meserretü’l-ḳābiż (Tunus 1373/1954, Meserretü’l-ḳābiżi’ṣ-ṣuġrâ diye de anılır); Miḳmaʿatü’l-münkirîn (Kûmâse, ts.; tasavvuf karşıtlarının evlerinin kapısına Ankebût sûresinin 41. âyetini yazmaları vesilesiyle telif edilmiştir); en-Naṣîḥa fî zecri ḥalḳı’l-liḥye (Kûmâse, ts.); Tuḥfetü’ṣ-ṣâdıḳīn li’r-râġıbîn fi’l-fidâʾ (Kûmâse 1392/1972, sonunda Allah’tan şifa dilediği “el-Ḳaṣîdetü’n-nûniyye”siyle birlikte; müellif bu kitabı 1972 yılında hastahanede yattığı sırada ölü adına yapılacak niyazlar hakkında ve cenaze törenlerine ilişkin bazı mahallî âdetleri tenkit amacıyla yazmıştır); el-Ḳunbületü’d-dâmiġa ʿalâ ruʾûsi’l-münkirîn li-evliyâʾillâh (Kûmâse, ts.); Risâletü’l-manṣûr fi’r-red ʿalâ risâleti Desîseti’l-inkâr (Kahire 1376/1956, 1381/1961); Ṣavtü enṣâri’l-feyża fî tebşîri’l-ʿabdi’l-muʿteḳīd bimâ lehû mine’z-zevcât fi’l-cenne (Kûmâse, ts.; Şeyh İbrâhim Niyâs’ın Rahmân sûresinin 56. âyetiyle ilgili yorumlarını özetlemiştir); Seyfü’l-ḥaḳ ʿalâ nuḥûri’l-Vehhâbiyyîn (Kûmâse 1973); Tenbîhü’s-sâhî ʿani’ṣ-ṣalât (Accra, ts.); Tavżîḥu’l-edille li-men yerûmu delîlen ʿale’ṭ-ṭarîḳati’ṣ-ṣûfiyye (Kahire 1381/1961, el-Ażbü’l-bâtir ve Risâletü’l-manṣûr ile birlikte); es̱-S̱emerü’l-yâniʿ fi’l-îmân li-men temesseke bihî fe-innehü’l-ʿurvetü’l-vüs̱ḳā (Accra 1388/1968); Zübdetü Fevâʾidi cevâhir (Kûmâse, ts.; Şeyh İbrâhim Niyâs’ın bazı yazılarını içeren Fevâʾidü cevâhir resâʾil fi’l-ecvibe ve’l-veṣâyâ ve’l-fetâvâ adlı eserinden seçmeleri ihtiva eder).
BİBLİYOGRAFYA
Yûşa‘ Ahmed Bâbâ el-Vâiz, Temâmü’l-minne fî Ebi’l-Fevz el-Ḥâc Aḥmed Bâbâ el-Vâʿiẓ el-Vaṭanî lisâni’l-feyża ve tercümânihâ bi-Kûmâsî, Şeyh Muhammed Mustafa Kâmil özel kütüphanesi, Kûmâsî.
Muhammed es-Sânî b. Yûsuf Veliyyullah, Ḳaṣîdetü Merâḳı’ṣ-ṣuʿûd fî medḥi saʿdi’s-suʿûd Mevlânâ eş-Şeyḫ el-Ḥâc Aḥmed Bâbâ el-Vâʿiẓ lisâni’l-feyża ve tercümânihâ, el-Medresetü’l-Vataniyye Ktp., Kûmâsî.
Arabic Literature of Africa: The Writings of Western Sudanic Africa (ed. R. S. O’Fahey – J. O. Hunwick), Leiden 2003, IV, 612-619.
Muʿcemü’l-Bâbiṭîn li-şuʿarâʾi’l-ʿArabiyye fi’l-ḳarneyni’t-tâsiʿ ʿaşer ve’l-ʿişrîn, Küveyt 2008, XIV, 140-142.
M. Sey, “Muslim Community in Ghana: The Contemporary Scene”, Jurnal Syariah, V/2, Kuala Lumpur 1997, s. 253.
İbrâhim b. Abdullah el-Hâzimî, Mevsûʿatü aʿlâmi’l-ḳarni’r-râbiʿ ʿaşer ve’l-ḫâmis ʿaşer el-hicrî fi’l-ʿâlemi’l-ʿArabî ve’l-İslâmî, Riyad 1419, I, 273.
[Maddenin yazımında, Ahmed Bâbâ el-Vâiz’in halifesi Muhammed Mustafa Kâmil’den 17 Temmuz 2004 tarihinde Kûmâsî’de alınan şifahî bilgilerden de faydalanılmıştır].
