AHSÎKES

Fergana ilinde bugünkü Namangan’ın 17 km. güneybatısında, Kâsân-say suyunun Siriderya ile birleştiği noktada yer alan Ahsîkes’e (veya Ahsîket) dair en eski kayıtlara Çin kaynaklarında rastlanmaktadır. Şehrin milâdî III-VII. yüzyıllar arasında yerli bir sülâlenin idaresinde Fergana’nın başşehri olduğu bilinmektedir. Ahsîkes’te yapılan arkeolojik kazılarda bulunan en eski malzemenin Göktürk seramiği olmasından, 627-649 yılları arasında Göktürk hakan soyundan Kan Bagatur’un Fergana’yı alıp kuzeydeki Kâsân’ı başşehir yaparak Ahsîkes’e hâkim olduğu tahmin edilmektedir.

726 yılında Fergana’ya giden bir Çinli seyyah, İslâm dininin Türkistan’da yayılmaya başladığı o dönemde Ahsîkes’ten bir İslâm şehri olarak söz etmektedir (bk. W. Fuchs, s. 452). Fakat Fergana’nın büyük bölümü, daha üç asır eski kültürüne sadık kalmıştır. X. yüzyılın başlarında Kâşgar’da Abdülkerim Satuk Buğra Han’ın İslâmiyet’i kabul edince amcasıyla savaşmak zorunda kalması üzerine “Fergana gazileri”nden yardım isteğinde bulunduğu bilinmektedir. X. yüzyılda Fergana’da yer alan iki İslâmî merkezden biri Ahsîkes, diğeri yine bir Türk sülâlesinin yönetiminde bulunan daha doğudaki Özkent’ti. Karahanlılar Fergana üzerinden batıya ilerleyerek kısa sürede Türkistan’ın İslâmiyet’i kabul etmiş olan kısımlarını ele geçirdiler ve bir süre sonra da Özkent’i başşehir ve bir kültür merkezi haline getirdiler. 943 ve 985 tarihlerinde Ahsîkes’e giden İbn Havkal ve Makdisî, şehri muhtemelen Hâkānî Türk (Karahanlı) devrine yakın bir zamanda, yani henüz Fergana’nın başşehri iken gördüler. Karahanlılar devrinde Ahsîkes, Şâş ırmağının (Siriderya) kuzey kıyısında, dağlarla çöl arasındaki ağaçlık bir vaha içinde, iç ve dış şehirden (medîne ve rabaz) teşekkül eden çift surlu ve dört kapılı mâmur bir şehirdi. İdarî makam iç şehir surları içinde, Siriderya ırmağına bakan bir uçurumun üstünde bulunan çok müstahkem kalede idi. Cami-mescid etrafında büyük imaretler mevcuttu; evler de tahta ve balçıktandı. Nehirden getirilen sular sokaklarda arklar içinde akıyor ve havuzlarda toplanıyordu. Kazılarda Hâkānî devrine ait büyük bir hamamın kalıntıları bulunmuştur. Ahsîkes’te Hâkānî dönemine ait arkeolojik malzeme çok zengindir ve bu durum şehrin o devirde, İpek yolu üzerinde önemli bir kervan merhalesi ve bir kültür-sanat merkezi olduğunu göstermektedir. XI-XII. yüzyılda Ahsîkes’te Hâkānî hükümdarlarının sikkeleri de basılıyordu. Yine bu devirde, taşıdıkları Ahsîkesî nisbesinden bu şehirli oldukları anlaşılan hadis, lugat ve tarih âlimleri ile mutasavvıflar da yetişmiştir.

Karahıtay ve Moğol istilâları sırasındaki savaşlarda zarar gördüğü anlaşılan Ahsîkes, 1218’de Moğol idaresine geçti. Karahıtay ve Moğol devrinde Türkistan’da eski dinlerin canlanması ile Ahsîkes İslâmî ilim merkezi olma vasfını kaybetmiş gibi görünmektedir. Timurlular’dan Ömer Şeyh Mirza, Fergana hükümdarı iken Ahsîkes’i başşehir yapmış ve 1494’te orada ölmüştür. Ahsîkes’te babasının yerine tahta geçen Hindistan fâtihi Bâbür, hâtıralarında şehri bugünkü harabeye benzer şekilde anlatmaktadır. Bâbür zamanında bir dereceye kadar mâmur kalan Ahsîkes’in, komşu Nemengân’ın büyümesiyle gittikçe terkedildiği anlaşılmaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1989 yılında İstanbul’da basılan 2. cildinde, 180-181 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.