ÂLEM-i İSLÂM

Tam adı Âlem-i İslâm ve Japonya’da İntişâr-ı İslâmiyyet’tir. İslâmcı fikir ve siyaset adamı Abdürreşid İbrahim, kendi ifadesine göre, seyahat etmeyi, gezdiği yerlerde gördüklerinden ibret almayı, bunları başkalarına aktarmayı görev sayacak kadar seven, “Yeryüzünde geziniz...” (en-Nahl 16/36) âyetinin gereğini yerine getirmekten büyük haz duyan bir yaratılışa sahipti. Bu sebeple her fırsatta seyahat etmiş, Amerika, Avustralya ve Güney Afrika ülkeleri hariç hemen bütün dünyayı gezmiştir. 1904 Rus inkılâbı ile başlayıp üç yıl kadar süren hürriyet havası içinde Rusya müslümanlarının hakları için çalışan yazar, şartların giderek ağırlaşması, gazete ve matbaasının kapatılması üzerine Rusya’dan ayrılmak zorunda kalınca, uzun zamandan beri yapmayı arzu ettiği, bilhassa müslümanların yaşadıkları ülkeleri içine alacak bir seyahati gerçekleştirmek üzere yola çıktı. 1907 yılı sonlarında önce Batı Türkistan, Buhara, Semerkant ve Yedisu civarını dolaştıktan sonra doğum yeri Tara’ya dönerek ailesini alıp Kazan’a yerleştirdi. 1908 Eylülünde buradan hareketle Sibirya, Moğolistan, Mançurya, Japonya, Kore, Çin, Singapur, Hint denizi adaları, Hindistan ve Arabistan yoluyla İstanbul’a döndü (1910). Bu seyahatinin hâtıralarını daha Japonya’da iken “Japonya Mektupları” başlığıyla Sırât-ı Müstakîm’de yayımlamaya başlamıştı. Büyük ilgi gören bu yazılardan sonra, seyahatini tamamladığında, gördüklerini bir taraftan çeşitli konferans, hutbe ve vaazlarla anlatırken diğer taraftan da eseri fasiküller halinde neşredilerek dergi abonelerine gönderilmeye başlandı (1910). Mecmuanın başyazarı Mehmed Âkif’in eseri takdim eden yazısında yer alan sözleri Âlem-i İslâm ve yazarı hakkında yeterli bir tanıtımdır: “İtiraf etmeliyiz ki dünyada en az bildiğimiz bir kıta varsa o da kendi menşeimiz, kendi memleketimiz olan Asya’dır (...) Biz Asyamız hakkında doğru mâlûmatı doğrudan doğruya Abdürreşid İbrahim’den alacağız (...) Hazret Asya’nın her tarafını senelerce gezmiş, bir koca kıtada yaşayan insanların mâzisini incelemiş, halini tetkik etmiş. Bunlarda saadet görmüşse sebeplerini aramış, sefalet görmüşse kaynağını araştırmış (...) gezdiği yerlerde hiç hissiyatına mahkûm olmamış (...) Şark’ın içtimaî hastalıklarını ortaya döküyor. Eser gayet sade bir lisan ile yazılmış, ötesine berisine resimler serpiştirilmiştir. Ben çoktan beri bu kadar samimi, bu kadar faydalı lâkin bu kadar müessir bir kitap okuduğumu hatırlamıyorum” (Sırât-ı Müstakîm, IV/97, s. 322-323).

İki ciltten meydana gelen eserin ilk cildi yazarın memleketi olan Türkistan’dan yola çıkışıyla başlamakta ve Singapur’a varışı ile sona ermektedir. Bu ciltte Japonya hâtıraları geniş bir yer tutar. Singapur hâtıraları ile başlayan ikinci ciltte ise Hint denizi adalarındaki İslâm emirliklerinin durumu, Cava, Malaka ve diğer müslüman halkın sömürgeci İngiliz ve Hollandalılar’ın idaresi altında uğradıkları zulümler, Hindistan ve buradaki müslümanların durumu hakkında bilgiler verilmekte, İngilizler’in yerli halka yaptığı insanlık dışı eziyetler anlatılmaktadır. Hindistan’dan hacca giden yazar eserinin son kısmında hac hâtıralarını nakletmektedir. Eserin ikinci cildi Suriye üzerinden İstanbul’a dönüş ile son bulur.

İki cilt halinde İstanbul’da yayımlanan Âlem-i İslâm (1328-1329), bazı bölümleri özetlenerek Âsaf Hâlet Çelebi tarafından yeni yazıyla da neşredilmiştir (Türk Yurdu, İstanbul 1956, sy. 258-260). Mehmet Paksu eserin tamamını sadeleştirerek bazı ilâvelerle iki cilt halinde yayımlamıştır (20. Asrın Başlarında İslâm Dünyası, İstanbul 1987). Eser ayrıca Riḥletü ʿAbdirreşîd fi’l-ʿÂlemi’l-İslâm adıyla Muhammed Subhi Ferzat tarafından Arapça’ya çevrilmiş, Dr. Cemil Lee Hee-Soo, eserin “Japonya ve Kore Hâtıraları” bölümünde Abdürreşid İbrahim’in verdiği bilgileri değerlendirerek İslâm ve Türk Kültürünün Uzak Doğu’ya Yayılması Kore’de İslâmiyetin Yayılması ve Kültürel Tesirleri (İÜ Ed.Fak., 1987) adıyla bir doktora tezi hazırlamıştır. Bu çalışma daha sonra aynı adla yayımlanmıştır (Ankara 1988).

Abdürreşid İbrahim, yakın dostu olduğu Mehmed Âkif’in Safahat’ının ikinci kitabı olan Süleymaniye Kürsüsünde’de halkı irşad eden vâiz kimliğiyle yer almıştır. Âkif burada, Âlem-i İslâm’da müslümanların durumuyla ilgili olarak ele alınan birçok meseleyi Abdürreşid İbrahim’in ağzından manzum hale getirmiştir. 1003 mısralık bu eser Âlem-i İslâm’ın bir nevi manzum özeti kabul edilebilir.

Âlem-i İslâm, XX. yüzyılın başlangıcında İslâm dünyası ile Japonya, Kore, Çin gibi Uzakdoğu ülkelerinin genel siyasî, içtimaî, iktisadî ve kültürel durumlarını hiçbir mübalağaya yer vermeden, resmî bir rapor doğruluğuyla ortaya koyan kaynak eser özelliğine sahiptir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1989 yılında İstanbul’da basılan 2. cildinde, 361-362 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.