AMARI, Michele

Genç yaşta siyasete atıldı ve doğduğu yer olan Sicilya adasının bağımsız olarak İtalya’dan ayrı kalmasına çalıştı; ancak girişiminde başarı elde edemedi ve 1849’da Paris’e sürgüne gönderildi. Burada bulunduğu sıralarda fikir ve çalışmaları yeni bir istikamet kazandı. Sicilya’nın tarihte bakımsız, geri kalmış, ihmale uğramış küçük bir ada olmadığını, aksine büyük medeniyetlere kaynak teşkil etmiş önemli bir yer olduğunu öğrenip çalışmalarını bu yöne kaydırdı ve Antikçağ’dan çok İslâm hâkimiyeti dönemini incelemek gerektiğine inandı. Sürgün yılları onun için çok faydalı oldu, zira çevresinde geniş bir ilim muhiti buldu; tanınmış şarkiyatçılardan Reinaud’nun ekolünü tanıdı, ayrıca Quatremère ve De Slane ile olan dostluklarını ilerletti. Arapça öğrenerek ana kaynaklar üzerinde çalışmaya başladı ve ilk eserlerini bu yıllarda kaleme aldı.

Amari sürgün yıllarında, İtalya’nın bağımsız küçük devletler halinde kalmayıp bir tek yönetim altında birleşmesinin daha faydalı olacağı kanaatine vardığı için 1859’da vatanına dönerek bu alanda çalışmalara başladı ve başarılarından dolayı 1861’de ilk kurulan senatoya üye seçildi. 1862-1864 yılları arasında da eğitim bakanı olarak ülke çapında ilk eğitim-öğretim reformlarının gerçekleştirilmesini sağladı. Aynı tarihlerde ilmî çalışmalarını da hızlandırdı. Arap-İslâm kaynaklarına eğilerek bu eserlerin Sicilya ve İtalya hakkında verdikleri bilgileri toplayıp doğduğu yerle ilgili büyük bir eser yazdı; çok önemli kayıt ve kaynakların da tahlilî yayımlarını gerçekleştirdi. Ayrıca İtalyan arşivlerine inerek buralarda bulunan Arap ülkelerinden gelme vesikaları inceleyip yayımlamış ve bu alanda öncü sayılmıştır.

Eserleri. İslâm araştırmaları sahasında büyük bir şöhreti bulunan Amari’nin eserleri birkaç ana bölümde toplanabilir:

a) Kitap Çalışmaları. 1. Storia dei Musulmani di Sicilia (Sicilya müslümanları tarihi). 1854-1872 yılları arasında Firenze’de (Floransa) üç cilt olarak yayımlanan bu eserin ilk cildinde Sicilya’nın Eskiçağ ve Ortaçağ dönemleriyle ilk İslâm akınları üzerinde durmuş ve özellikle 827’de Sicilya’ya ve daha sonra da İtalya topraklarında Taranto ile Bari şehirlerine yapılan ilk akınları anlatmıştır. II. cilt XI. yüzyılda müslümanların Sicilya adasına nasıl sahip olduklarını, III. cilt ise İslâm egemenliğinin son yıllarını ihtiva etmektedir. Bu eserde olaylar zinciri yanında müslümanların bilhassa Batı Akdeniz’de ne gibi roller oynadıkları, ekonomiye, kültüre, günlük hayata ve güzel sanatlara ne gibi yenilikler getirdikleri de açıklanmıştır. Amari bu eserinde basılmamış pek çok Arap kaynağından faydalanmış ve aynı zamanda bunları Batılı kaynaklarla da karşılaştırmıştır. Böyle bir çalışma nâdir görüldüğü için eser ilim âleminde büyük yankı uyandırdı ve az sayıda basılan nüshaları kısa zamanda tükendi. Eserin, 1933-1939 yıllarında tanınmış Arap dili ve edebiyatı uzmanı Carlo Alfonso Nallino tarafından gözden geçirilen yeni bir yayımı, iki cildi ikişer bölümden oluşan üç cilt halinde beş kitap olarak gerçekleştirildi; bu neşrin 1980 yılında fotomekanik usulle bir baskısı daha yapıldı. Bir tarihçi tarafından yeniden ele alınması gerektiği hususu üzerinde durulmakla beraber eser çok değerli kaynaklar arasında sayılmaktadır.

2. Biblioteca arabo-sicula (Sicilya üzerine Arap kaynakları). Sicilya adasından bahseden Arap tarihçi ve coğrafyacıları üzerinde durmaktadır. Eser, 1880’de basılan ilk cildinden sonra Leipzig’de bir ek ve 1889’da da Torino’da ayrı bir ek daha yayımlanmak suretiyle uzun sürede tamamlanmıştır.

b) Kitâbe Çalışmaları. Le epigrafi arabiche di Sicilia. Trascritte, tradotte e illustrate (Sicilya’nın Arapça kitâbeleri. Çeviri yazı, tercüme ve resimler). Palermo’da 1875, 1879 ve 1885 yıllarında üç ince cilt halinde yayımlanmış ve bu yayının 1971’de yine aynı şehirde Francesco Gabrieli tarafından yeni bir baskısı yapılmıştır.

c) Arşiv Metinleri Üzerindeki Çalışmaları. Amari 1863 ve 1867 yıllarında Floransa, 1873’te Cenova arşivlerinde bulunmuş ve buralardaki malzeme içinden Arapça olanları seçerek yayımlamıştır.

1. Diplomi arabi del Reale Archivio Fiorentino. Testo originale con la traduzione letterale e illustrazioni (Floransa Kraliyet Arşivi’ndeki Arap vesikaları. Aslî metin ile tam tercüme ve resimler). 1863’te Floransa’da yayımladığı bu eser için 1867’de de bir ek (appendice) hazırlamıştır.

2. “Nuovi ricordi arabici su la storia di Genova” (Cenova tarihi üzerine yeni Arap vesikaları), Atti della Società ligure di storia patria, IV-V (1873), s. 551-563 (Arapça metinler: Appendice, s. 1-39). Aynı dergide bu makalesine ek olarak ikinci bir çalışması daha yayımlanmıştır: “Aggiunte e correzioni ai Nuovi ricordi” (Yeni vesikalara ek ve düzeltmeler, XIX [1898], s. 147-159).

Vesikalar üzerindeki çalışmaları ile Avrupa’da öncü sayılan Amari, Arap kaynaklarını tenkit süzgecinden geçirerek kaleme alınışları sırasında uyulan usulleri de tesbit etmiştir: “De’ titoli che usava la cancelleria de’ Sultani di Egitto nel XIV secolo scrivendo a’ reggitori di alcuni stati italiani” (Mısır sultanlarının divanında XIV. asırda bazı İtalyan devletlerinin yöneticilerine yazılmış vesikalarda kullanılan başlıklara dair), Memorie della Reale Accademia dei Lincei: Classe di scienze morali, storiche e filologiche, serie 3, XII (1884), s. 507-534.

Amari, İdrîsî ve İbn Havkal gibi Avrupa hakkında bilgi veren İslâm coğrafyacıları üzerinde de durmuş, ayrıca 1857 yılında Kur’ân-ı Kerîm’le ilgili bir bibliyografya denemesi yapmıştır. Bunlardan başka Hollandalı müsteşrik R. Dozy ile beraber yürüttüğü çalışmalar sonunda, onun İspanya’daki İslâm kültürünün ortaya çıkarılmasına katkıda bulunmasını sağlamış ve böylece aynı yıllarda, müslümanların Akdeniz’de oynadıkları önemli rol büyük ölçüde gözden geçirilerek yeniden ve başlangıcından itibaren değerlendirilmiştir.

Amari’nin çalışmaları o daha hayatta iken takdir edilmiş ve onun başlattığı araştırmalara sonradan Roma’da ve Palermo’da geliştirilen İslâm dünyası ile ilgili çalışmalarla yeni bir hız ve yön verilmiştir. Eserleri pek az İtalyan edebiyat ve kültür adamına uygulanan bir metotla “edizione nazionale” (millî neşir) seviyesinde ele alınmış ve ayrıca onun için 100. doğum yıldönümünde bir armağan çıkarılmıştır (Centenario della nascita di Michele Amari, Palermo 1910). Amari, adına armağan yayımlanan ilk müsteşrik olup ölümünün 100. yılı münasebetiyle de çeşitli toplantılar yapılmış ve eserlerinden bir kısmı yeniden derlenip yayımlanmıştır (bk. Borruso, Islàm. Storia e Civiltà, sy. 29 [VIII/4], s. 265-273).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1989 yılında İstanbul’da basılan 2. cildinde, 559-560 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.