ANAWATI, Georges Chehata

Georges Chehata Anawati (Cûrc Şehâte Kanavâtî), Suriye’nin Humus şehrinden Mısır’a göç eden Ortodoks hıristiyan bir ailenin sekiz çocuğundan altıncısı olarak 6 Haziran 1905’te İskenderiye’de dünyaya geldi. Haziran 1934’te Dominiken tarikatına katılmak için Fransa’ya gidişine kadar, üç yıllık Beyrut tahsil hayatı ve iki yıllık Lyon ikametinin dışında, doğduğu şehirden ayrılmadı ve otuz yıla yakın bir süreyi tamamen İskenderiye’de geçirdi. Grek Ortodoks olan büyük babası Dâvûd Kanavâtî, Dürzîler’in 1860 katliamında ailesiyle beraber İskenderiye’ye göç etmişti. Suriye’de bir yerleşim merkezi olan Kanavât’tan gelen ailenin adı, Mısır’a yerleşmelerinden sonra Mısırlılar’ın telaffuzuna göre Anavati olmuştur. Georges’un babası Chehata Anawati, Hidivler döneminde İskenderiye Limanı’ndaki iş yerlerinin üst düzey yöneticisiydi; hizmetleri sebebiyle hidiv tarafından kendisine “bey” unvanı verilmişti. İskenderiye Grek Ortodoks cemaatinin önde gelenlerinden biri olan Chehata Bey Fransızca, İngilizce ve Arapça bilen, kültürlü, çok ciddi ve sert tabiatlı bir kişiydi. Georges ondan bahsederken, “Evimiz garnizon gibiydi, fakat babam bizi severdi” der. Chehata Bey 1895’te Fransisken rahibelerinin yanında eğitim görmüş Suriye asıllı Marie Tawa ile evlenmiş, altı oğlu ve iki kızı olmuştur.

Yedi yaşında iken İskenderiye’deki Saint Joseph des Frères des Ecoles Chretiennes Koleji’nde öğrenime başlayan Georges, daha sonra Sainte Catherine Koleji’ne geçti; ilk ve orta öğrenimin ardından 1920’de Saint-Jean-Baptiste de la Salle Akademisi’ne girdi; Haziran 1922’de Fransızca matematik bölümünden diploma aldı. 30 Haziran 1921’de henüz on altı yaşında iken Ortodoks ruhban sınıfından sorduğu sorulara yeterli cevap alamayınca ailesinden gizli olarak Katolikliğe geçti; ardından Cizvit tarikatına girmeyi düşündüyse de ailesi karşı çıktı. Liseden sonra bir yıl İskenderiye’de babasının isteğiyle eczacılık stajı yaptı. 1923’te girdiği Beyrut Saint Joseph Üniversitesi’nden 1926’da eczacı olarak mezun oldu. Daha sonra Lyon’daki Ecole de Chimie Industrielle’e devam etti ve 1928’de kimya mühendisliği diplomasını aldı. İskenderiye’ye dönüp iki doktor kardeşiyle birlikte hem eczahane hem de biyoloji ve kimya laboratuvarı açtı. 1928-1934 arasında bu işle meşgul oldu ve hayatı boyunca kimya ile eczacılık onda bir tutku halinde devam etti.

1932’de meslekî faaliyetinin yanında felsefe ile ilgilenmeye ve müslümanlarla hıristiyanların birbirlerini dinî yönden tanımamaları gerçeği üzerinde durmaya başladı, bu sebeple rahip olmayı düşündü ve Latince öğrenmeye koyuldu. Bir taraftan da Antonin-Dalmace Sertillanges ve Jacques Maritain’in eserlerini okudu. Kendisini Dominiken olmaya teşvik eden, Lübnan asıllı Mısırlı bir Mârûnî olan felsefe profesörü Yûsuf Kerem ile tanıştı. Marie Dominique Boulanger’yi dinleyince kararını verdi, Kahire’de iki Dominiken papazı ile irtibata geçtikten sonra Dominiken olma düşüncesi daha da pekişti. Haziran 1933’te Arapça Mısır bakaloryasını geçti. Diğer taraftan Louis Massignon ile yazıştı ve görüştüğü kişilerin hepsi onun Dominiken tarikatına girme düşüncesini onayladı. 23 Ocak 1934’te tarikat adaylığı için Fransa’ya gitti, 4 Mayıs’ta Coublevie Manastırı’nda Marie-Marcel adıyla rahiplik elbisesini giyip rahip adaylığı dönemine başladı. Bu görevini Amiens Manastırı’nda sürdürdü ve 5 Mayıs 1935’te Province Dominicaine de Paris’de rahiplik yemini etti. Kain’de (Belçika) bulunan Saulchoir teoloji okuluna katıldı. 1935-1937 yıllarında felsefe, 1937-1939 yıllarında teoloji öğrenimi gördü. 16 Temmuz 1939’da papaz rütbesini aldı. Saulchoir Manastırı’nın başında bulunan papaz Marie Dominique Chenu ile irtibat kurması Anawati’nin nihaî hedef belirlemesinde etkili oldu. 1939 Temmuz sonunda Saulchoir Manastırı, Paris banliyösündeki Etoiles’e taşınınca Anawati teoloji çalışmalarını Mayıs 1940’a kadar orada sürdürdü. Daha sonra Saint Alban-Leysse’e giderek çalışmalarına orada devam etti ve “St. Thomas’da Yaratılış Meselesine Katkı” adlı tezini verip Dominiken tarikatının manastırlarında teoloji dersi verme statüsü kazandı.

27 Ekim 1941’de üç yıl kalacağı Cezayir şehrine gitti, Institut des Langues Orientales de l’Université d’Alger’deki Arapça bölümünde 2 Haziran 1943’te lisansını tamamladı. Bu vesileyle enstitüdeki Arap dilcilerinden Robert Brunschvig, Marius Canard, Georges Marçais, Henri Peres, Jean Cantineau ve É. Lévi-Provençal ile irtibat kurdu. Anawati’nin 1941-1944 dönemi oldukça verimli geçti. Bu dönemde birçok müslüman şahsiyetle tanışıp görüştü. 1944’te Institut Français d’Archéologie Orientale du Caire’in (IFAO) Cezayir şehrindeki Mısır ataşeliğine tayin edildi. Bu süre içinde l’Afrique dominicaine dergisinin redaktörlüğünü üstlendi. Asıl önemlisi Louis Gardet ile (Andre-Marie Gardet) olan iş birliği bu dönemde başladı ve Gardet’nin 1986’da ölümüne kadar devam etti. Anawati Cezayir’in Vehrân (Oran) şehrinde bulunan Fraternité d’El-Abiodh Sidi Cheikh adlı kurumda Louis Gardet ile tanıştıktan sonra çeşitli kelâm ve tasavvuf eserlerini tercüme edip açıklamaya koyuldu. Bu beraberliğin ilk ürünü Introduction à la théologie musulmane: Essai de théologie comparée (Paris 1948) adlı eserdir.

Anawati’nin henüz ataşe iken 1944 yılında geldiği Kahire Dominikenleri’ne ait ev o tarihte Kudüs Kitâb-ı Mukaddes Okulu’na bağlı iken 8 Kasım 1952’de Province Dominicain de France’a bağlandı. Anawati Kahire’ye gelince Dominique Boilot, Jacques Jomier, Serge de Laugier de Beaurecueil, Angel Cortabarria Beitia ve Guy Monnot kendisine katıldı. 7 Mart 1953’te Institut Dominicain d’Études Orientales du Caire (IDEO) kuruldu ve ertesi yıl bu enstitünün Mélanges de l’Institut Dominicain d’Études Orientales du Caire adlı (MIDEO) süreli yayınının ilk sayısı neşredildi. Anawati, 1944-1953 yıllarında Kahire Dominikenleri çalışma ekibinin yönlendirilmesinden sorumlu oldu. 1953-1984 arasında Institut Dominicain d’Études Orientales du Caire’in direktörlüğünü, daha sonra da ölünceye kadar bu kurumun başkanlığını yaptı. Kahire Dominikenleri evi de Charles Kuentz, Yûsuf Kerem, Fuâd Seyyid, Tâhâ Hüseyin, Ahmed Emîn ve İbrâhim Medkûr’dan destek gördü.

Kahire’ye geldikten sonra çok yönlü bir faaliyet içine giren Anawati, ilk olarak meslektaşları J. Jomier ve Beaurecueil ile birlikte Arap kültürüyle ilgili bir kütüphane kurmaya başladı. Louis Gardet ile Cezayir’deki iş birliğini Kahire’de de sürdürdü. Bâcûrî’nin, İbrâhim el-Lekānî’ye ait Cevheretü’t-tevḥîd adlı manzum akaid risâlesine yazdığı şerhin tercümesi ve Introduction à la théologie musulmane’ın (Paris 1948) hazırlanması bu dönemde gerçekleşti. 1949’da gittiği İstanbul’da üç ay kaldı, İstanbul kütüphanelerinde Arapça yazmaları araştırdı. Bu arada A. Süheyl Ünver’in yardımıyla İbn Sînâ’nın eş-Şifâʾ ve el-Ḳānûn adlı eserlerinin yazma nüshalarına ulaştı; Kahire’ye dönüşünde Essai de bibliographie avicennienne adlı eserini neşretti (Kahire 1950). İstanbul ziyaretinden bir yıl sonra ders vermek üzere davet edildiği Montreal’de 7 Mart 1950’de doktor unvanını kazandı.

Kahire’de müslüman ve hıristiyanlardan oluşan İhvân-ı Safâ adlı topluluğa girdi, bu topluluğun dağılması üzerine İha ed-dînî isimli derneğin kurucuları arasında yer aldı. Daha Montreal’de iken İbn Sînâ’nın Tahran’da 1886’da basılan eş-Şifâʾsının Fransızca çevirisine başladı, bu eserin 1-5. kitaplarının tenkitli neşrini Saîd Zâyed’le birlikte gerçekleştirdi (Kahire 1960). Anawati’nin İbn Sînâ üzerinde bu kadar çok durmasının sebebi, hem İbn Sînâ’nın müslüman ülkelerindeki felsefenin tipik temsilcisi olması hem de kendisinin Saint Thomas d’Aquin’in Arapça kaynaklarına dair çalışma arzusuydu. İbn Sînâ dışında klasik Arap kültürel mirası alanıyla da meşgul olan Anawati’nin Mélanges de l’Institut Dominicain d’Études Orientales du Caire’in birinci sayısından itibaren neşre başladığı Mısır’da basılan Arapça eserler katalogu, sonunda 650 sayfalık Bibliographie des ouvrages arabes imprimés en Egypte adlı eseri meydana getirdi. 1950’li yıllarda Kahire’deki bu enstitü âdeta bilim adamlarının bir buluşma yeri haline geldi. Nitekim Louis Massignon’dan Tâhâ Hüseyin ve Necîb Mahfûz’a, Kâmil Hüseyin’den M. Henri Laoust’a, Mahmûd el-Hudayrî’den Jacques Berque ve Roger Arnaldez’e kadar pek çok kişi bu merkezde bulunarak Anawati ile görüştü.

Ortaçağ Arap felsefesi uzmanlığından önce meslek hayatına eczacı ve kimyager olarak başlayan Anawati, 1953’te Kahire’de toplanan Arap Eczacılar Kongresi’ne katıldı ve İbn Sînâ’nın tıp alanındaki katkısına dair bir tebliğ sundu. Bunun üzerine İskenderiye Eczacılık Fakültesi dekanı kendisini İskenderiye Üniversitesi’nde eczacılık tarihi konusunda bir seri konferans vermeye davet etti. Daha sonra Târîḫu’ṣ-ṣaydele ve’l-ʿaḳāḳīr fi’l-ʿahdi’l-ḳadîm ve’l-ʿaṣri’l-vasîṭ (Kahire 1959) adlı eserini kaleme aldı.

19 Temmuz 1963’te Roma’ya giden Anawati, Papa XXIII. Jean’ın yerine 21 Haziran’da papa seçilen VI. Paul’ün açtığı II. Vatikan Konsili’nin ikinci oturumunda hazır bulundu. Bu konsilde Hıristiyanlık dışı dinlerle ilgili karar alınmasında, Nostra Aetate Deklarasyonu’nun hazırlanmasında etkili oldu. 1964’te Washington Georgetown Üniversitesi’nden gelen İslâm Felsefesi Kürsüsü’yle ilgili teklifi reddetti ve on sekiz aylık Roma ikametinin ardından Kahire’ye döndü. Vatikan Konsili’nin İslâm’a dair deklarasyonunun hıristiyan dünyasında tartışılmasına katkıda bulundu. 1967 Eylülünde Los Angeles’taki California Üniversitesi’nde ders vermeye başladı ve on yıl boyunca derslerini sürdürdü. Bu arada çeşitli toplantı ve kolokyumlara katıldı. 1978’de Belçika’daki Louvain Katolik Üniversitesi İbn Sînâ ile ilgili çalışmaları sebebiyle kendisine fahrî doktora unvanı verdi.

Dinler ve kültürler arası problemlerle uğraşan Anawati, II. Vatikan Konsili’nden sonra İslâm-hıristiyan diyalogu toplantılarının öncülerinden biri oldu. Ocak 1977’de Enver Sedat’tan Bilimler ve Sanatlar madalyası, 1980’de Légion d’Honneur, 1984’te Mısır Enstitüsü madalyası, 1984’te Washington’daki Amerika Katolik Üniversitesi’nce verilen şeref doktoru unvanını aldı. 28 Ocak 1994 tarihinde, Saint Thomas d’Aquin’e tahsis edilen günde Kahire Dominiken Manastırı’nda ölen Anawati Kahire’de bulunduğu süre içinde manastırın kilisesindeki âyinlere mutlaka katılırdı. Araştırmacı ve bilgin olan Anawati teoloji, felsefe, kimya, bilimler tarihi konularında çok sayıda eser, 350’den fazla makale, dinler ve kültürler arası raporlar yazmıştır. Ömrünün son aylarında kelâma dair tamamlamayı düşündüğü eserinin redaksiyonunu takip edebilmek için bilgisayar kullanmayı öğrenmeye başlamıştı. Anawati hiçbir konuya karşı ilgisiz değildi ve her konuyu ciddi biçimde ele alırdı. Dört yıl Montreal, on yıl Los Angeles üniversitelerinde misafir hoca olarak ders okutmuş, Mısır’da birçok ders ve konferans vermiştir. Hayatının sonuna doğru uzun süredir düşündüğü bir projeyi gerçekleştirmeye koyulmuştur. Bu Louis Gardet ile başladığı, üç eserden oluşan projeydi. İlki Louis Gardet ile müştereken hazırladıkları Introduction à la théologie musulmane’dır. İkinci eser, L. Gardet’nin yazdığı ve 1967’de neşredilen Dieu et la destinée de l’homme adını taşıyordu. Serinin üçüncü kitabı Anawati’nin hazırlayacağı “Dieu, existence, attributs et noms” adlı eserdi, fakat bu gerçekleşmemiştir. Almanya’da Rüthen’de 2000 yılında onun adıyla anılan (Georges-Anawati Stiftung) ve müslüman-hıristiyan ilişkilerini geliştirmeyi amaçlayan bir vakıf kurulmuştur.

Eserleri. Anawati, Arapça metinlerin neşri, bibliyografya, İslâm felsefesi ve Ortaçağ Latin felsefesiyle ilişkisi, bilimler tarihi ve özellikle Araplar’da tıp, eczacılık ve kimya tarihi, kelâm ve mukayeseli ilâhiyat, tasavvuf ve mukayeseli mistisizm, dinler ve kültürler arası ilişkiler gibi çeşitli alanlarda eser vermiştir. On biri kendine ait, yirmisi müşterek olmak üzere otuzu aşkın eseri, altı adet Arapça metin neşri, 353 makalesi vardır. Kolokyumlarda sunduğu tebliğler Ortaçağ Arap felsefesi, tıp ve eczacılık tarihi, İslâm-hıristiyan diyalogu çalışmalarının önemli bölümünü teşkil eder. Bunun dışında bilhassa Mélanges de l’Institut Dominicain d’Études Orientales du Caire, bir kısım sözlük ve ansiklopediler için çok sayıda yazı ve madde kaleme almıştır.

Telif ve Tercüme: el-Kenîse el-ḥayye (Dârüsselâm, Kahire 1949); Müʾellefâtü İbn Sînâ: Essai de bibliographie avicennienne (Kahire 1950); Trois traductions françaises de textes philosophiques arabes: el-Kitāb fi’l-ḫayr el-maḥż; les quatre premières questions de al-Ghazālī, Tehāfütü’l-felāsife, La quatrième question d’Ibn Rushd, Tehāfütü’t-Tehāfüt (Fr. trc. Montreal 1950); İbn Sînâ, Al-Shifā, la métaphysique (Al-Ilāhiyyāt) (Fr. trc. I-III, Montreal 1952); Târîḫu’ṣ-ṣaydele ve’l-ʿaḳāḳīr fi’l-ʿahdi’l-ḳadîm ve’l-ʿaṣri’l-vasîṭ (Kahire 1959); Etudes de philosophie musulmane (Paris 1974); Müʾellefâtü İbn Rüşd (Cezayir 1978); İbn Sînâ, La métaphysique du Shifâ’ (Fr. trc. G. C. Anawati, I-II, Paris 1978-1985); Al-Masiḥiyya wa-l-ḥaḍara al-ʿarabiyya (Beyrouth 1983; Kahire 1992); Introduction à la théologie musulmane: Essai de théologie comparée (Paris 1948, 1970, 1981, Louis Gardet ile birlikte; Subhî es-Sâlih – Ferîd Cebr eseri Felsefetü’l-fikri’d-dînî beyne’l-İslâm ve’l-Mesîḥiyye adıyla Arapça’ya tercüme etmiştir, İslâm ve Hıristiyanlık’la ilgili eklerle birlikte, I-III, Beyrut 1967-1969, 1978-1983); Bibliographie des ouvrages arabes imprimés en Egypte en 1942, 1943 et 1944 (Kahire 1949, Charles Kuentz ile birlikte); Kitâbü’n-Nefs: De Anima (Aristo’nun De Anima adlı eserinden, Kahire 1949, Fuâd el-Ehvânî ile birlikte); İbrâhim el-Bâcûrî, Glose sur la jawharāt al-tawhīd, poème théologique d’al-Laqani (Fr. trc. Tunis 1951, L. Gardet ile birlikte); Mystique musulmane: Aspects et tendances, expériences et techniques (Paris 1961, 1968, L. Gardet ile birlikte); Târîḫu’ṣ-ṣaydele ʿinde’l-ʿArab (Kahire 1976, Hifnî Saber ve Abdülhalîm Müntasır ile birlikte); Tendances et courants de l’Islam arabe contemporain (München 1982, Maurice Borrmans ile birlikte); Medical Manuscripts of Averroes at El Escorial (Cairo 1986, Paul Ghalioungui ile birlikte).

Neşir: İbn Sînâ, eş-Şifâʾ el-Manṭıḳ: el-Medḫal (Kahire 1952, Mahmûd el-Hudayrî – Ahmed Fuâd el-Ehvânî ile birlikte); el-Maḳūlât (Kahire 1959, Mahmûd el-Hudayrî v.dğr. ile birlikte); eş-Şifâʾ el-İlâhiyyât (Kahire 1960, Saîd Zâyid ile birlikte); eş-Şifâʾ eṭ-Ṭabîʿiyyât: en-Nefs (Kahire 1975, Saîd Zâyid ile birlikte); Kādî Abdülcebbâr, el-Muġnî (VI/2, Kahire 1963); Resâʾilü İbn Rüşd eṭ-ṭıbbiyye (Le Caire 1987, Saîd Zâyid ile birlikte) (Anawati’nin eserlerinin geniş bir listesi için ayrıca bk. “Bibliographie du Père Anawati”, MIDEO, XXII [1995], s. 26-56).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 94-96 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.