ATÎK, Ebû Bekir

Doğum tarihi 1909 ve 1911 olarak da kaydedilir. Hevsâ kabilesine mensuptur ve çevresinde Shehi Abubakar Atiku Sanka diye tanınır. Büyük dedesi Mâlem Mûsâ Mey Risâle, Fûlânî lideri Osman b. Fûdî’nin kendi kabilesine karşı başlattığı cihad hareketi sırasında Nijerya’nın kuzeyindeki Katsina’dan daha güneydeki Kano’ya göç etmiş ve Kabara’ya yerleşerek Emîr İbrâhim Dâbo’ya (1819-1846), dedesi Ebû Bekir de (ö. 1891) Sanka’ya gidip Muhammed Salga b. Hâc Ömer’e hocalık yapmıştır. Ebû Bekir Atîk, büyük babaannesinin Ticâniyye müntesibi takvâ ehli bir kadın olan kız kardeşi Rahme bint Şeyh Abdülmelik tarafından yetiştirildi. Rahme’nin Malam Abba diye tanınan kocası İsmâil b. Muhammed’den Kur’an öğrendi; Ahdarî’nin el-Muḫtaṣar’ı, İbn Sa‘dûn el-Kurtubî’nin Urcûzetü’l-vildân’ı ve Bûsîrî’nin Ḳaṣîdetü’l-bürde’si gibi eserleri okudu. Daha sonra dedesinin talebesi Muhammed Salga’dan fıkıh ve akaid tahsil etti. Bu hocası vasıtasıyla Ticâniyye tarikatına intisap etti; o sırada Kano’ya gelen Faslı Ticâniyye şeyhi Seyyide Hatice bint Muhammed el-Kāria’nın tavsiyesi üzerine onun tarafından “mukaddem” olarak tayin edildi (1933). Muhammed Salga’nın oğlu Abdullah babasının yerine ders vermeye başlayınca fıkıh tahsilini onun yanında tamamladı ve kendisinin yakın arkadaşı oldu. 1951’de hacca gitti. Mahmûd na-Salga diye tanınan Mahmûd b. Hasan ez-Zekzekî el-Kanevî’den nahiv ve akaid, Ebû Bekir b. Muhammed Mijinyava’dan da tasavvufa dair bazı metinler okudu, Ticâniyye tarikatının esaslarını öğrendi. Muhammed el-Alemî, Abdurrahman et-Tinbüktî, Ahmed b. Muhammed et-Ticânî’nin ahfadından Şerîf Saîd b. Ömer, Muhammed el-Fûtî Alfa Hâşim, İbrâhim Niyâs (İnyâs), Kahire Ticâniyye Zâviyesi şeyhi Muhammed el-Hâfız, Fas Zâviyesi şeyhi İdrîs b. Muhammed el-Âbid el-Irâkī, Âişe bint el-Kāria, Alfa Nûh el-Mâsinî ve Ahmed Mahmûd el-Fûtî gibi şahsiyetlerden Ticâniyye icâzeti aldı. İcâzetlerini Ḫulâṣatü’l-icâze bi-esânîdi silsiletihe’l-münîfe adıyla bir kitapta topladı (1360/1941). 1 Mayıs 1974 tarihinde Kano’da vefat etti.

Ebû Bekir Atîk, Ticâniyye tarikatının önde gelen simalarından biri olarak tarikatın pîri Ahmed b. Muhammed et-Ticânî’ye ve bazı önemli kişilere, tarikat evrâdı ve telkin esaslarına, mukaddemlerin uyması gereken âdâba dair eserleriyle tanınmış, tarikat içinde kadınların rolü konusunda şeyhi İbrâhim Niyâs’ın öncülük ettiği görüş ve uygulamaları desteklemiştir. Kadınların namazda imamlık yapamayacağından hareketle tarikatta da önderlik mevkiinde bulunamayacağını savunan görüşün doğru olmadığını belirtmiş, Refʿu’l-iʿtirâż ve’l-melâm ʿammen ḳaddeme’l-merʾete li-telḳīni virdi ḫâtemi’l-aʿlâm adlı risâlesinde bu konuyu ele almıştır. Ayrıca Aṣlü’l-emânî adlı risâlesinde tarikat tarihi içinde görev almış mukaddem hanımlardan örnekler zikretmiş, İfâdetü’l-mürîd bi-şerâʾiṭi virdi şeyḫine’s-sedîd’in üçüncü bölümünde kadınların tarikatta mukaddem görevine tayin edilmesinin İslâm esaslarına uygun olduğunu ispata çalışmıştır (bu konuda bk. Paden, s. 138-139; McGarvey, s. 104; Adnani, s. 125). Hocası Muhammed Salga’nın medresesi gibi bir eğitim kurumu açarak öğretim ve irşad faaliyeti gösteren Atîk’in talebe ve müridleri arasında Şerîf İbrâhim Sâlih, Ahmed b. Ali Ebü’l-Feth el-Yervevî, Mâlem Belârbi Cîfâ diye bilinen İbrâhim b. Hârûn, Ebû Bekir el-Miskîn ve Yahyâ Cibiyâ’nın adları anılır. Atîk hakkında Şeyh Ömer Abdullāhî (Shehu Umar Abdullahi, Alhaji Malam Abubakar Atiku, One of the Influential Leaders of the Tijjaniyya Order in Kano, Bayero University, Department of Islamic Studies / Kano 1973) ve M. A. Umar (The Major Writings of Ash-Shaykh Abu Bakr Atiq, 1979, Bayero University) birer bitirme tezi, Abdürrezzâk Mustafa Balogun Solagberu da tasavvufa dair eserleri üzerine bir doktora tezi (A Study of Sūfī Works of Shaykh Abū Bakr Atīq, 2009, University of Ilorin) hazırlamıştır.

Eserleri. 1. Beẕlü’n-nedâ fî ḥalli elfâẓi ḳaṣîdeti “Maḳāmün ledâ” (Zaria 1361/1941, Cezûlî’nin Delâʾilü’l-ḫayrât’ında zikrettiği Hz. Peygamber’in adlarıyla ilgili en-Nûrü’l-lâmiʿ fî medḥi’l-ḥabîbi’ş-şefîʿ adlı manzumesiyle birlikte).

2. İtḥâfü’l-iḫveti’l-eẕkiyâʾ bi-sîreti ḫatmi’l-evliyâʾ. Şeyh Ahmed b. Muhammed et-Ticânî’ye dair 234 beyitlik bir manzumedir (Abeokuta 1365/1945; Kahire 1380/1960).

3. Ḳaṭfü’s̱-s̱imâri’l-yâniʿa bi-naẓmi mens̱ûri’l-veṣâyâ li-şeyḫine’t-Ticânî el-câmiʿa. Ahmed et-Ticânî’nin vasiyetleri hakkında 1056 beyitlik manzum bir eserdir (Kahire 1366/1946).

4. İtḥâfü (İrşâdü)’l-aḥibbâʾ bi-ẕikri vaḳʿati Uḥud ve men kâne bihâ mine’ş-şühedâʾ. Alfa Hâşim’in Uhud şehidleriyle tevessülü konu alan şiirinin şerhini ve aynı konuda Atîk’in yazdığı şiiri içerir (Kahire 1371/1952, Fetḥu’l-aḥad adlı eseriyle birlikte; Kano 1380/1960).

5. el-Ḥallü ve’l-iṭlâḳ li-işârâti Miftâḥi’l-aġlâḳ. Kendi eserinin şerhidir (Kahire 1952, 1972).

6. el-Feyżü’l-ḥâmiʿ fî terâcimi ehli’s-sırri’l-câmiʿ. Önde gelen Ticânî şeyhlerinin biyografisine dair olup Mefâtîḥu’l-aḳfâl fi’t-tevessül bi-ekâbiri’r-ricâl adlı kendi eserinin genişletilmiş şeklidir (Kahire 1375/1955, 1376/1956). Mefâtîḥu’l-aḳfâl, Hz. Peygamber’in ve Ticânî’nin kendilerine “feth-i ekber” vaat ettiği on kişi ile Ticânî’nin “ezkâr-ı tahsîn”i tâlim ettiği dokuz kişi hakkında yazılmış manzum bir eserdir.

7. el-Fetḥu’n-nûrânî fî beyâni vechi’l-insilâḫ ʿan evrâdi’l-meşâyiḫ li-aḫẕi virdi’t-Ticânî (Kahire 1377/1958, Ahmed Ticânî Osman’ın Refʿu’l-ḥarac ve Muhammed Bello’ya nisbet edilen Taḥḳīḳu’l-mürîbîn ve’l-müşekkikîn ve’l-münkirîn adlı eserleriyle birlikte).

8. Taḥẕîru’l-ʿiṣâbeti’l-Aḥmediyyeti’t-Ticâniyye mine’l-iʿtirâż bi-eḳāvîli’n-Nefeḥâti’n-Nâṣıriyye. Kādiriyye-Semmâniyye şeyhi Nasiru Kebara’nın en-Nefeḥâtü’n-Nâṣıriyye fi’ṭ-ṭarîḳati’l-Ḳādiriyye adlı eserine reddiyedir (Kano 1958).

9. Fetḥu’l-aḥad fi’t-tevessül bi-bâḳī şühedâʾi Uḥud. Alfa Hâşim’in Uhud şehidlerine dair şiirinin ilâvelerle mezcedilmiş şeklidir (Kahire 1381/1961).

10. eṣ-Ṣârimü’l-meşrefî el-meslûl ʿale’l-münkiri’l-ġabî. Nasiru Kebara’nın adı geçen eserine karşı yazılan diğer bir cevaptır (Zaria 1379/1969).

11. ʿAybetü’l-fuḳarâʾ fî medḥi ḫâtimi’l-evliyâʾ. Ahmed et-Ticânî’nin methine dair doksan dokuz beyitlik bir manzumedir (Kano 1389/1969).

12. Hediyyetü’l-aḥbâb ve’l-ḫullân. Atîk’in, talebesi İbrâhim b. Hârûn tarafından derlenen ve 3000 civarında beyit içeren divanı olup Muhammed el-Emîn Ömer tarafından neşredilmiştir (eş-Şeyḫ Ebû Bekir ʿAtîḳ ve dîvânühû Hediyyetü’l-aḥbâb ve’l-ḫullân, Kahire 1988).

13. İtḥâfü’l-muḥtâc bi-ṭurfeti’l-ḥâc fi’ṣ-ṣalât ʿalâ ṣâḥibi’t-tâc. İbn Âşir el-Fâsî’ye ait el-Mürşidü’l-muʿîn’e Meyyâre’nin yazdığı şerh üzerine Mehdî el-Vezzânî’nin, Muhammed Tayyib İbn Kîrân’ın yazdığı şerh üzerine de Muhammed b. Kāsım el-Kādirî’nin kaleme aldığı hâşiyelerden hacıların okuması için derlediği salavatı içerir (Kano, ts.).

14. İfâdetü’l-müttaḳīn bi-edilleti ṣıḥḥati mâ ʿaleyhi’ẕ-ẕâkirûn. Toplu zikre yönelik eleştirilere cevaptır (İbadan, ts.).

Atîk’in diğer bazı eserleri de şunlardır: Ṭarâʾiḳu’l-vüṣûl ilâ ḥażreti’llâhi ve’r-resûl (Abeokuta 1365/1945, İtḥâfü’l-iḫveti’l-eẕkiyâʾ ve Miftâḥu’l-aġlâḳ adlı eserleriyle birlikte); Aṣlü’l-emânî (Kahire 1956); Müfîdetü’l-ḫullân fî is̱bâti vücûbi’l-mürebbîn fî külli zamân (İbadan 1383); İbrîḳu’l-feyżi’r-rabbânî fî medḥi ḫalîfeti’ş-şeyḫ et-Ticânî (Zaria 1963); Neşru ṭîbi’l-âs fi’r-riḥle li-ziyâreti seyyidinâ Ebi’l-ʿAbbâs bi-Fâs (Kahire 1969); Tefrîḥu ḳulûbi eṭâyibi’l-enfâs bi-ẕikri’l-ʿavde li-ziyâreti’l-ḳuṭbi’l-mektûm seyyidinâ Ebi’l-ʿAbbâs b. Muḥammed et-Ticânî bi-medîneti Fâs (Kahire 1392/1972); İfâdetü’l-mürîd bi-şerâʾiṭi virdi şeyḫine’s-sedîd (Kahire 1392/1972); Menâhilü’r-reşâd fi’l-ecvibe ʿan esʾileti ehli Teşâd (Kahire 1395/1975); S̱emerâtü’l-envâr fi’t-tevessül bi’n-nebiyyi’l-muḫtâr (Kano, ts.); Tezyînü’s-sülûk bi-târîḫi mâ li-ḥıṣni Kanû mine’l-mülûk (Abadan Üniversitesi Ktp., nr. 586/82).

Ebû Bekir Atîk’in çoğu risâle tarzında olan eserlerinin bir kısmı da ihtiva ettiği ilk risâlenin adı verilen derlemeler (mecmûa) şeklinde neşredilmiştir: I. Mecmûa (Kano 1384/1964): İfâdetü’l-mürîd bi-şerâʾiṭi virdi şeyḫine’s-sedîd, Fütûḥâtü’l-mennân fî ecvibeti esʾileti’l-iḫvân, en-Naṣîḥa ilâ kâffeti ehli’ṭ-ṭarîḳa. II. Mecmûa (Vâd Medenî/Sudan 1376/1956): Refʿu’l-iʿtirâż ve’l-melâm ʿammen ḳaddeme’l-merʾe li-telḳīni virdi ḫâtimi’l-aʿlâm, el-Füyûżâtü’r-raḥmâniyye fi’l-aḫlâḳı’l-Aḥmediyyeti’t-Ticâniyye, Ḥuṣûlü’l-emânî fi’l-muḳaddemi’t-Ticânî. III. Mecmûa (Kahire 1375/1957, 1391/1971): İlk iki derlemedeki risâlelere ilâveten Refʿu’l-eküf fi’l-merreti’l-aḫîre mine’l-Cevhere âḫiri’l-vaẓîfe, İstiḥbâbu ḳırâʾati ḳaṣîdeti İbni’ṣ-Ṣâʾiḥ adlı çalışmalarını ihtiva eder. IV. Mecmûa (Kahire 1392/1972): Üç derlemedeki eserlerin yanında Tenbîhü’n-nübehâʾ li-ellâ yaġtarrû bi-ḳavli’s-süfehâʾ, el-Feyżü’l-hâmiʿ fî terâcimi ehli’s-sırri’l-câmiʿ, İrşâdü’l-aḥibbâʾ fî nuṣûṣi taḥrîmi’t-tabaġa, Tenbîhü’l-iḫvân bi-nuṣûṣi’l-aʿyân fî taḥrîmi’d-duḫân (bir önceki eserinin şerhi), İbrâzü’d-deḳāʾiḳi’l-kâmine fi’n-nûri’l-bârıḳ adlı eserlerini içerir. V. Mecmûa (Abeokuta 1365/1945; Kahire 1380/1960): İtḥâfü’l-iḫveti’l-eẕkiyâʾ bi-sîreti ḫâtimi’l-evliyâʾ, Miftâḥu’l-aġlâḳ fî medḥi ḥabîbi’l-ḫallâḳ, Ṭarâʾiḳu’l-vüṣûl ilâ hażreti’llâhi ve’r-resûl. Atîk, İbrâhim Niyâs’ın ed-Devâvînü’s-sit adlı eserine de bir ta‘lik yazmıştır (Beyrut 1985) (eserleri için ayrıca bk. Hunwick, II, 289-300).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 136-137 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.