AZMZÂDELER

Aslen Konyalı olup daha sonra Suriye’ye yerleşen sülâlenin bilinen ilk atası Kemik Hüseyin’dir. Bundan dolayı aile Suriye’ye gittikten sonra, Arapça “kemik” mânasına gelen azm lakabıyla anılmıştır. Hüseyin’in torunlarından İbrâhim Bey 1638’de Bağdat seferinden sonra Suriye bölgesine yerleşmiştir. İbrâhim Bey’in İsmâil (ö. 1730) ve Süleyman (ö. 1743) adlarında iki oğlu olduğu bilinmektedir. İsmâil’in de hepsi kendisi gibi paşa olan İbrâhim (ö. 1746), Mustafa (ö. 1755), Esad (ö. 1757) ve Sâdeddin (ö. 1762) adlarında dört oğlu olmuştur.

Azmzâdeler’den bazıları cerde başbuğluğu, mutasarrıflık, mîrâhurluk ve valilik görevlerinde bulunmuşlar, emîrü’l-hac olarak hizmet etmişlerdir. Vak‘anüvis Ahmed Vâsıf Efendi, 1725’ten 1800’e kadar bu aileden otuzdan fazla vezir ve mîr-i mîrân çıktığını kaydetmektedir (Târih, I, 230). Azmzâdeler’den ilk Şam valisi ve emîrü’l-hac olan kişi İsmâil Paşa’dır. Onun babası ise “vezîr-i ekber Azm” olarak anılmaktadır. İsmâil Paşa’nın ardından kardeşi Süleyman Paşa 14 Ocak 1734’te Şam valisi oldu. Daha sonra İsmâil Paşa’nın oğlu Esad Paşa 1743’ten 1757’ye kadar Şam valisi ve emîrü’l-hac olarak görev yaptı. Fakat vazifesini suistimalden dolayı 1757’de idam edildi. Yine bu aileden olup Halep ve Sayda valiliklerinde bulunan Mehmed Paşa 1771’de Şam valiliğine ve emîrü’l-hac makamına getirildi. 1772-1773 yılları arasında ise bir yıl kadar Karaman valiliği yaptıktan sonra tekrar eski görevine tayin edildi ve ölümüne kadar burada kaldı.

Azmzâdeler genellikle Suriye bölgesinde olmak üzere Şam, Halep, Bağdat, Rakka, Kudüs, Sayda, Trablusşam, Yafa, Cidde ve Mısır’da; Anadolu’da Karaman, Konya, Maraş, Sivas, İçel, Trabzon, Diyarbakır, Afyonkarahisar’da, ayrıca Rodos, Limni, İstanköy ve Rumeli’de görev yaptılar. Suriye bölgesinde uzun süre bulunmalarından dolayı arşiv vesikalarında “Arabistan vüzerâsı”, 1725’ten 1807’ye kadar aralıklarla emîrü’l-hac olarak çalışmalarından dolayı da “ced-beced emîrü’l-hacdırlar” şeklinde anılmışlardır. Azmzâdeler Suriye’de görev yaptıkları sırada göçebe Arap kabilelerinin çıkardığı huzursuzlukları önlemişler, ayrıca Lübnan’da Zâhir el-Ömer, Mısır’da Bulutkapan Ali Bey ve Mehmed Zeheb isyanlarına karşı mücadele etmişlerdir. Bundan başka Napolyon’un Suriye harekâtı sırasında Azmzâde ailesinden Abdullah Paşa’nın bölgeyi savunmada hizmeti geçmiştir.

XIX. yüzyılın ikinci yarısından sonra ailenin Araplaşmaya başladığı ve Arap milliyetçilik hareketleri sırasında aile mensuplarının bazı teşebbüslerde bulundukları görülmektedir. Bununla birlikte bu davranışı tasvip etmeyen ve karşı çıkan Azmzâdeler de vardır. 1915’te Osmanlı Meclis-i Meb‘ûsanı’nda Şam mebusu olarak bulunan Azmzâde Mehmed Paşa buna bir örnek teşkil eder. Onun, Arap milliyetçilik hareketlerinde önemli rol oynayan Refik Bey el-Azm ve Hakkı el-Azm’ın idamı üzerine ilâhî adaletin yerini bulduğunu söylediği ve aile fertlerinden böyle utanç verici davranışlarda bulunanların çıkmasından dolayı duyduğu üzüntüyü dile getirdiği bilinmektedir. Yine bu aileye mensup olup 1956’da Suriye Savunma bakanı olan Hâlid el-Azm ihtilâlden sonra Şam’daki Türk elçiliğine sığınmıştır. Suriyeli tanınmış edip ve şair Cemil el-Azm (ö. 1933) da bu aileye mensuptur.

Bazı aile mensupları halen Suriye’de yaşamakta olan Azmzâdeler, görev yaptıkları yerlerde hanlar, hamamlar, çeşmeler, kuyu ve kulelerle pazar yerleri ve daha başka hayır eserleri meydana getirmişlerdir. Şam’daki Azmzâde Esad Paşa Köşkü bugün müze olarak kullanılmaktadır. Aynı şehirde bulunan Türk elçiliği binasının bir bölümünün mülkiyeti de daha önce Azmzâde Hâlid’e aitti.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1991 yılında İstanbul’da basılan 4. cildinde, 350 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.