BAHRİYYE

Mısır Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’s-Sâlih Eyyûb tarafından 1241’de kuruldu. el-Melikü’s-Sâlih, kardeşi II. el-Melikü’l-Âdil’e karşı daha güçlü olmak ve Eyyûbî Devleti’ni merkezîleştirmek için pek çok köle satın aldığı gibi Mısır’daki Türk unsurlara dayanmak suretiyle de çevresinde kuvvetli bir grup meydana getirmeye çalıştı. Nihayet Mısır’daki yabancı unsurlar içinden seçtiği ve çoğunluğunu Kıpçak ve Hârizmliler’in teşkil ettiği ayrı bir memlük sınıfı oluşturdu. Bu grubu, Nil kıyısında müstahkem bir hale getirdiği Ravza adasındaki kalede (Kal‘atü’r-Ravza) yerleştirip yetiştirdi. Bundan dolayı bu memlük grubu Nil’e (Bahrü’n-Nîl) nisbetle el-Memâlîkü’l-Bahriyye adını aldı. Böylece el-Melikü’s-Sâlih mevkiini sağlamlaştırdı, fakat bu kuruluş kısa süre sonra kendi sülâlesinin çökmesine sebep oldu.

Başlangıçta es-Sâlihî nisbesini koruyan Bahriyye Memlükleri Hârizmliler, Kıpçaklar ve Bilâdülâs’tan gelen Âslar’ın (Allân) katılmasıyla daha da güçlendi ve Eyyûbî meliklerinin kendi aralarındaki kavgaları sırasında nüfuzları gitgide artmaya başladı. Bahriyye Memlükleri ismen saltanat süren diğer Eyyûbî meliklerini bertaraf etmekle birlikte önceleri el-Melikü’s-Sâlih ile haleflerine bağlılık gösterdiler. Hatta el-Melikü’s-Sâlih, Bahriyye Memlükleri’nin tabii reislerinden (mukaddemü’l-memâlik) olup hepsi de daha sonra Memlük sultanı olarak Ortadoğu siyasetinde önemli rol oynayan Kutuz, Baybars ve Kalavun gibi emîrlerin sayesinde rakipleri karşısında üstünlük sağladı. Fakat 1249’da ölümü üzerine tahta geçen oğlu Turan Şah zamanında bu aileye muhalefet etmeye başladılar. el-Melikü’s-Sâlih’in hanımı Şecerüddürr’ün de tahrikleriyle Turan Şah’ı öldürdüler ve onu sultan yaptılar. Ancak bir kadının sultan olmasına karşı çıkılması üzerine Şecerüddür, Bahriyye emîrlerinin de desteğiyle Türk asıllı Atabekü’l-asâkir İzzeddin Aybeg ile evlenerek saltanatı ona devretti (1250). Böylece Mısır’da Eyyûbî hâkimiyeti sona erdi ve Bahriyye Memlükleri devri başladı. Ancak el-Melikü’l-Muiz İzzeddin Aybeg’in sultanlığı içeride ve dışarıda muhalefetle karşılandı. Kendilerinden olmayan birini tahta çıkardıkları için pişman olan Bahriyye Memlükleri içeride ona karşı başlatılan muhalefete ön ayak oldular. Bu muhalefet, Aybeg’in kendisine nisbetle Muizzî unvanını taşıyan kölelerinden yeni bir memlük grubu oluşturmasıyla daha da arttı. Bunun üzerine Aybeg, oldukça nüfuz kazanan ve saltanat için tehlikeli olmaya başlayan Bahriyye emîrlerine karşı harekete geçti. Takibe uğrayan ve şiddetle cezalandırılan Bahriyye Memlükleri’nin bir kısmı Suriye’deki Eyyûbî meliklerinin yanına, Kerek, Şam ve Filistin’e gitti. Bunlar Dımaşk ve Halep hâkimi Eyyûbî meliklerinden el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’u Aybeg aleyhine tahrik ettikleri gibi Aybeg’in öldürülmesinden sonra yerine geçen oğlu el-Melikü’l-Mansûr Nûreddin Ali zamanında da Kerek hâkimi Mugīs Ömer’i Mısır’a saldırması için kışkırttılar. Ancak Ömer’den yardım alarak Mısır’a hücum eden Bahriyye Memlükleri 1257 ve 1258’de saltanat nâibi Kutuz’a mağlûp oldular. Fakat o sırada baş gösteren Moğol tehlikesi, Suriye’deki Bahriyye Memlükleri’ni hükümdarlığını henüz ilân etmiş olan Kutuz’a katılmaya mecbur bıraktı (1259). Böylece daha da güçlenen Kutuz Mısır’da büyük nüfuz kazandı ve Moğollar’ı Aynicâlût’ta büyük bir mağlûbiyete uğrattı (1260). Aynicâlût Zaferi’nin kazanılmasında Bahriyye Memlükleri’nin ileri gelen emîrlerinden I. Baybars önemli rol oynadı. Baybars, Aybeg zamanında Bahriyye’nin en büyük emîri olan Aktay’ın katli dolayısıyla Kutuz’a kızgın olan Bahriyye Memlükleri’nin reisleriyle anlaşarak onu öldürttü ve 1260’ta tahta çıktı. Bahriyye Memlükleri’nin en güçlü hükümdarlarından biri olan Baybars Mısır’da önemli idarî ıslahatta bulunduğu gibi Bahriyye Memlükleri içinden de ayrı bir grup teşkil etti. Bahriyye Memlükleri’nin diğer güçlü sultanlarından biri de Kalavun’dur. 1279’da saltanatı ele geçiren Kalavun’dan sonra oğulları bir müddet daha Mısır’da hâkimiyetlerini sürdürdüler. Bahriyye Memlükleri’ne mensup son sultan ise 1381 ve 1390’da iki defa tahta çıkan el-Melikü’s-Sâlih Hâccî’dir.

Bahriyye Memlükleri uzun süre Mısır’ın mukadderatına hâkim olmuşlar, fakat Burciyye’nin kurulması ile eski nüfuzlarını tamamen kaybetmişlerdir. Nitekim Memlük teşkilâtında timarlı (iktâ) askerler olarak zikredilen Bahriyye Memlükleri (Ecnâdü’l-Bahriyye), bu grubun teşekkülünden sonra, sultanların ikamet yeri olan Kal‘atülcebel’de hizmet görmeye başlamışlar ve bundan böyle seferlere katılmamışlardır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1991 yılında İstanbul’da basılan 4. cildinde, 512 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.