https://islamansiklopedisi.org.tr/bahsi--baksi
Eski Uygur metinlerinden itibaren çeşitli Türk lehçelerinde bakşı (Uygur), bahşı (Çağatay), bahşı, bağşı (Türk), bakşı, baksa (Kırgız-Kazak) şeklinde rastlanan bu kelime diğer Altay dillerinde de bahşı (Moğol) ve bakşı (Mançu) olarak geçer. Kelimeye Moğol istilâsından sonra XIII. yüzyıldan XVIII. yüzyıla kadar tarihî bir terim olarak rastlanır. Hatta XIII. yüzyıl İran şairlerinden Pûr Bahâ-yi Câmî’nin bir kasidesinde de bu kelime geçmektedir.
Kelimenin yakın zamanlara kadar Sanskritçe bhikşudan (dilenci ve gezginci Budist rahibi) geldiği sanılmıştır. Ancak Ramstedt, Schmidt ve Pelliot kelimenin Çince’den Moğolca’ya geçtiğini söylerlerken Radloff bunun Türkçe bak kökünden geldiğini ileri sürmüştür.
Aslı henüz aydınlanmayan ve Uygur metinlerinde “Budist rahibi” mânasına gelen bu kelime, Moğol devletlerinin Müslümanlığı kabulünden sonra, “Uygur harflerini ve edebî Türk ve Moğol dillerini bilen kâtip” anlamında, XVI. yüzyılda ise “hekim, cerrah” mânasında kullanılmıştır. Bahşı kelimesi, XIV. yüzyıldan başlayarak Moğol geleneğini sürdüren Celâyirliler, Timurlular ile Kazan, Kırım hanlıklarında ve Bâbürlüler’de de “kâtip” mânasında geçmiştir. Hazar ötesi Türkmenler’i arasında “koşuklar, yani şiirler okuyan şair” mânasını taşıyan kelime, Hîve ve Buhara’da “halk şair çalgıcısı”nı ifade etmektedir. Bahşı kelimesine müslüman Kırgız-Kazaklar arasında bahsı, bahşı ve bahsa şekillerinde hâlâ rastlanmaktadır. Bunların kullandıkları müzik aleti (kopuz) bir çeşit viyolonsel olup yay ile çalınmaktadır.
Bahşı kelimesi Azerbaycan ve Anadolu Türkleri arasında ise yaygın olarak kullanılmamıştır.
BİBLİYOGRAFYA
Reşîdüddin Fazlullāh-ı Hemedânî, Câmiʿu’t-tevârîḫ: Histoire des Mongols de la Perse (nşr. E.-M. Quatremère), Paris 1836, s. 184-199.
Radloff, Das Schamantum und sein Kultus, Leipzig 1885, s. 60 vd.
Ebû Bekir Divayev, İz Oblasti Kirgizskiḫ verovaniy, Bakıy, hak. lekar i koldun, Kazan 1899.
F. W. K. Müller, Uigurica, Berlin 1922, III, 46; IV, 4, 6, 26, 30, 113.
B. Y. Vladimirtsov, Moğolların İçtimaî Teşkilâtı (trc. Abdülkadir İnan), Ankara 1987, s. 264.
M. Fuad Köprülü, “Türk Edebiyatının Menşei”, MTM, IV (1331), s. 21-25, 57 vd.
a.mlf., “Bahşı”, İA, II, 233-238.
B. Spuler, “Bak̲h̲s̲h̲ī”, EI2 (İng.), I, 953.
a.mlf., “Baḫşî”, UDMİ, IV, 135-136.
