BEYHAKĪ, Ali b. Zeyd

Beyhak’ın Sebzevâr kasabasında doğdu (27 Şâban 493 / 7 Temmuz 1100). Doğum tarihinin Muʿcemü’l-üdebâʾda (XIII, 220) kendi eseri Meşâribü’t-tecârib’den naklen 499 (1105-1106) olarak gösterilmesi müstensih hatası olmalıdır. Çünkü bu tarih doğru kabul edildiği takdirde Ömer Hayyâm ile görüştüğünde (507/1113-14) yedi sekiz yaşlarında olması gerekir. Ancak bu yaştaki bir çocuğun Ömer Hayyâm’ın meşhur şairlerin divanlarından seçilmiş beyitlerle ilgili sorularını cevaplandırması mümkün değildir. Ayrıca müellif Selçuklu vezirlerinden Fahrülmülk’ün öldürüldüğü olayı (500/1106-1107) gayet iyi hatırladığını söyler ki bir iki yaşlarındaki bir çocuğun böyle bir olayı hatırlaması imkânsızdır.

Beyhakī, Fundukīler diye tanınan eski bir kadı ailesinden geldiği için İbn Funduk adıyla meşhur olmuştur. Nesebi, ashâb-ı kirâmdan “Züşşehâdeteyn” diye bilinen Huzeyme b. Sâbit’e ulaşır. Dedelerinden İmam el-Hâkim Ebû Süleyman Funduk, Gazneli Mahmud tarafından Nîşâbur kadısı tayin edilmiş, onun oğlu Ebû Ali el-Hüseyin Nîşâbur kadı nâibi olmuş, torunu Şeyhülislâm Muhammed Emîrek de Nîşâbur hatipliği yapmıştır. Beyhakī tahsiline Beyhak’ta başladı; daha sonra ailesiyle birlikte Şeştemed’e gitti ve on dört yaşına kadar orada kaldı. Otuz yıl süren öğrencilik hayatında devrin en meşhur bilginlerinden Kur’an, tefsir, hadis, fıkıh, kelâm, mantık, felsefe, edebiyat, lugat, astronomi, matematik ve cebir okudu. 1123’te babasını, ertesi yıl da hocası Mecma‘u’l-emsâl müellifi Meydânî’yi kaybedince, dört yıldan beri filoloji ve ilâhiyat tahsil etmekte olduğu Nîşâbur’dan ayrılıp Merv’e gitti (1125). Orada Tâcülkudât Ebû Sa‘d Yahyâ b. Abdülmelik’ten fıkıh, kelâm ve münazara ilmini öğrendi. 1127’de Merv’deki öğrenciliğine son verip Nîşâbur’a döndü. Burada Rey ve Dihistan Valisi Şehâbeddin Muhammed b. Mes‘ûd’un kızıyla evlendi. 1132’de Beyhak kadılığına tayin edildi ise de ilimle meşgul olmayı her şeyin üstünde tuttuğu için bu görevden ayrılarak yaklaşık dört ay sonra Rey’e geri döndü. Burada altı yıl boyunca matematik ve felsefî ilimlerle uğraştı. Matematik ve astroloji sahasında büyük bir ilerleme kaydetti. 1136’da felsefî çalışmalar için gittiği Serahs’ta Kutbüddin Muhammed el-Mervezî’nin gözetiminde 1142’ye kadar çalıştı. 1143’ten 1154’e kadar Nîşâbur’da kaldı. Cuma günleri şehrin Cuma Camii’nde, pazartesi ve çarşamba günleri de diğer iki camide vaaz veriyordu. 1153’te Oğuzlar’ın Horasan’ı istilâ edip Nîşâbur’da ileri gelen simaları öldürdükleri ve halkın mallarını yağmalayıp şehri ateşe verdikleri sırada orada bulunan Beyhakī’nin bu kargaşadan nasıl kurtulduğu bilinmemektedir. 1169’da Beyhak’ta vefat etti. Halkının çoğu aşırı Şiî olan bir çevrede yetişmesine rağmen Sünnî ve Hanefî bir aileden geldiği ve Sünnî hocalardan ders gördüğü için Sünnî itikada sahip olmuştur. Şiir ve edebiyata büyük ilgi duymuş, meşhur şairlerin divanlarını ezberlemiştir.

Eserleri. Beyhakī’nin Arapça ve Farsça olarak kaleme aldığı seksene yakın eserin çoğu dinî ilimlere dairdir. Tarih, edebiyat, biyografi, darbımesel, ensâb, tıp, felsefe, astroloji vb. dallarda yazdığı eserlerin yanı sıra Arap şiirine dair üç antolojisi ve bir divanı bulunmaktadır (bazı şiirleri için bk. Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, XIII, 229-240). Başlıca eserleri şunlardır:

1. Tetimmetü Ṣıvâni’l-ḥikme (Târîḫu ḥükemâʾi’l-İslâm). IV. (X.) yüzyıl hakîmlerinden Ebû Süleyman Muhammed b. Tâhir es-Sicistânî’nin özellikle Yunan filozoflarının hal tercümelerini ihtiva eden Ṣıvânü’l-ḥikme adlı eserine zeyil olarak yazılmıştır. Eser Huneyn b. İshak’tan başlayarak müellifin zamanına kadar astronomi, felsefe, matematik, fizik sahasında yetişmiş 111 bilginin biyografilerini içine alır. Arapça olan eser, bu XIV. yüzyılda Nâsırüddin b. Umdetülmülk el-Yezdî tarafından Dürretü’l-aḫbâr ve lemʿatü’l-envâr adıyla Farsça’ya tercüme edilmiş, bu tercümeyi Arapça metniyle birlikte Muhammed Şefî‘ 1935’te Lahor’da ve Muhammed Kürd Ali 1946’da Târîḫu ḥükemâʾi’l-İslâm adıyla Dımaşk’ta neşretmişlerdir. Ömer Hayyâm hakkında ilk derli toplu bilgi bu eserde verilmiştir.

2. Târîḫ-i Beyhaḳ. 1168’de tamamladığı bu Farsça eserinde Beyhak’ın fethi, coğrafî özellikleri, şehirde hüküm süren hânedanlar, Beyhaklı meşhur aileler, bazı vezir, seyyid, edip, şair, filozof, tabip ve âlimlerle Beyhak’ta meydana gelen önemli hadiseler hakkında bilgi vermektedir. Beyhakī’nin günümüze kadar ulaşmayan bazı kaynaklardan da faydalanmış olması esere ayrı bir değer kazandırmaktadır. Kitap ilk defa A. Behmenyâr tarafından Tahran’da (1317 hş./1938), daha sonra da Seyyid Kelîmullah Hüseynî tarafından Haydarâbâd’da (1968) yayımlanmıştır.

3. Meşâribü’t-tecârib fi’t-târîḫ (Meşâribü’t-tecârib ve ġavâribü’l-ġarâʾib). Günümüze kadar gelmeyen dört ciltlik bir eser olup Utbî’nin Târîḫu’l-Yemînî adlı kitabına zeyil olarak yazılmıştır. 410-560 (1019-1165) yıllarına ait olayları ihtiva eden bu Arapça İran tarihi İbnü’l-Esîr, Alâeddin Atâ Melik Cüveynî, Hamdullah Müstevfî-yi Kazvînî gibi tarihçiler ve Yâkūt el-Hamevî tarafından kaynak olarak kullanılmıştır (İbnü’l-Esîr, XI, 380).

4. Cevâmiʿu’l-aḥkâm (Cevâmiʿu aḥkâmi’n-nücûm). Astrolojiye dair olan bu üç ciltlik Farsça eser 252 kitaptan derlenmiş olup on bölümden meydana gelmiştir. Müellif halkın ve hükümdarların yıldızlardan elde edilen bilgilere inandıklarını, ancak bunun şeriata aykırı olduğunu açıkça söylemektedir. Henüz yayımlanmamış olan eserin yazma nüshalarından biri Cambridge Üniversitesi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (bk. Browne, s. 255).

5. Vişâḥu Dümyeti’l-ḳaṣr. Ebü’l-Kāsım el-Bâharzî’nin bir şuarâ tezkiresi olan Dümyetü’l-ḳaṣr ve ʿuṣratü ehli’l-ʿaṣr adlı eserine zeyil olarak yazılmıştır. Beyhakī daha sonra bu esere Dürretü’l-Vişâḥ adıyla ikinci bir zeyil daha kaleme almıştır (Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, XIII, 226).

6. Ġurretü’l-ems̱âl ve dürretü’l-aḳvâl (Ġurerü’l-ems̱âl ve dürerü’l-aḳvâl). Müellif iki cilt olan bu eserde atasözlerini alfabetik olarak sıralamış, her birinin söyleniş sebebini ve mânasını açıklamıştır. Eserlerinin listesini bizzat sayarken yine bu konuda dört ciltlik Mecâmiʿu’l-ems̱âl ve bedâʾiʿu’l-aḳvâl adlı bir kitap daha yazdığını söylemekte ve bu arada yetmiş üç kitabının adını vermektedir (Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, XIII, 225-228).

7. Ezâhîrü’r-riyâżi’l-merîʿa ve tefsîru elfâẓi’l-muḥâvere ve’ş-şerîʿa. Eserin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Şehid Ali Paşa, nr. 2589).

Beyhakī’nin kaynaklarda adı geçen dinî eserlerinden bazıları da şunlardır: Esʾiletü’l-Ḳurʾân maʿa’l-ecvibe, İʿcâzü’l-Ḳurʾân, el-İfâde fî kelimeti’ş-şehâde, el-Muḫtaṣar mine’l-ferâʾiż, Uṣûlü’l-fıḳh, Ḳarâʾinü âyâti’l-Ḳurʾân, el-İfâde fî is̱bâti’l-ḥaşr ve’l-iʿâde, el-Veḳīʿa fî münkiri’ş-şerîʿa.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1992 yılında İstanbul’da basılan 6. cildinde, 62-63 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.