BEYHAKĪ, Muhammed b. Hüseyin

Horasan’da bugün Sebzevâr denilen Beyhak bölgesinin Hârisâbâd köyünde doğdu. 402’de (1011-12) on altı, Zilhicce 450’de (Şubat 1059) altmış beş yaşında olduğunu söylediğine göre 385 (995) veya 386 (996) yılında doğmuş olmalıdır. Babası ve ailesi hakkında bilgi yoktur. İlk öğrenimini doğduğu köyde tamamladıktan sonra Nîşâbur’a gitti. Burada çok iyi bir öğrenim gördüğü anlaşılan Beyhakī daha sonra gittiği Gazne sarayında Dîvânü’r-resâil’e kâtip olarak alındı (1021) ve divan başkanı Ebû Nasr-ı Mişkân’ın yardımcılığına getirildi. Bu sırada yirmi altı-yirmi yedi yaşında bulunuyordu. Her bakımdan takdir ettiği ve kendisini taklide çalıştığı Ebû Nasr-ı Mişkân’ın hizmetinde on dokuz yıl çalıştı. Komşu devletlere yazılan birçok resmî mektup onun kaleminden çıkmıştır. 1034’te Sultan Mesud’un Gürgân ve Mâzenderan seferine katıldı. Ebû Nasr-ı Mişkân’ın ölümü üzerine yerine Beyhakī’den daha yaşlı ve tecrübeli olan Ebû Sehl-i Zevzenî getirildi (1039). Huysuz ve liyakatsiz bir idareci olan Zevzenî ile anlaşamayan Beyhakī görevinden ayrılmak istediyse de Sultan Mesud kabul etmedi. Kısa bir zaman sonra Sultan Mesud’la birlikte Dandanakan Savaşı’na (23 Mayıs 1040) katıldı ve Gazneli ordusunun yenilgisi ile biten bu savaşta bir ara Merv civarında esir düşmekten güçlükle kurtulabildi. Bu savaştan sonra Sultan Mesud tarafından müşrifliğe tayin edildiği ve savaşta ihanet edenleri sorgulamakla görevlendirildiği rivayet edilirse de, bunu ihtiyatla karşılamak gerekir. Zira Târîḫ’inde Sultan Mesud’un kendisini böyle bir göreve tayin ettiğine dair herhangi bir kayıt yoktur. Sultan Mesud’un ölümünden (1041) sonra Ebû Sehl-i Zevzenî ile daha kaç yıl çalıştığı ve Abdürreşîd’e (1049-1052) gelinceye kadarki Gazneli sultanlarının ona nasıl davrandıkları bilinmemektedir. Abdürreşîd’in tahta çıkışından hemen sonra Dîvânü’r-resâil başkanlığına tayin edildi. Ancak çok geçmeden saray entrikalarına adı karıştığından muhaliflerinin de kışkırtmasıyla tutuklandı, bütün servetine el kondu ve hapsedildi. Bir müddet sonra Tuğrul Berâr adlı bir köle isyan ederek Sultan Abdürreşîd’i öldürdü (1053). Kısa bir süre sonra Tuğrul’un da öldürülmesiyle Gazneli tahtına Ferruhzâd (1053-1059) geçti. Böylece Beyhakī de kurtulmuş oldu. Beyhakī eserinde Ferruhzâd devrinde görev alıp almadığına dair bilgi vermemekle birlikte Ebü’l-Hasan el-Beyhakī onun Ferruhzâd’a kâtiplik yaptığını ve ölümünden sonra saraydan ayrılarak zamanını eser yazmakla geçirdiğini söyler (Târîḫ [Hüseynî], s. 303). Ahbârü’d-devleti’s-Selcûkıyye’de (s. 19-20) ise Ferruhzâd devrinde Tirmiz Kalesi’nde kûtvâl olduğu ve Gazneliler’le Selçuklular arasındaki anlaşmazlıklara son vermek üzere hazırlanan antlaşma metnini de onun kaleme aldığı kaydedilmektedir.

Eserleri. 1. Târîḫ-i Beyhaḳī. Beyhakī’ye büyük şöhret sağlayan ve otuz cilt olduğu rivayet edilen bu büyük eserden günümüze sadece 421-432 (1030-1041) yılları arasındaki olayları anlatan bölüm kalmıştır. Sultan Mahmud’un ölümünden başlayıp Sultan Mesud’un Dandanakan yenilgisinden sonra Hindistan’a iltica ettiği yıla kadar gelen bu bölüm birkaç defa basılmıştır (Calcutta 1862; Tahran 1305/1887-88, 1319 hş./1940, 1319-1332 hş./1940-1953, 1324 hş./1945; Meşhed 1350 hş./1971, 1355 hş./1976; Tahran 1358 hş./1980). Altı ve yedinci ciltlerden ibaret olan bu bölümün dışında ayrıca beşinci ve onuncu cildin bazı parçaları da zamanımıza kadar gelmiştir. İbn Funduk eserin çeşitli ciltlerine değişik kütüphanelerde rastladığını fakat takım halinde hiçbir yerde görmediğini ifade etmektedir.

2. Zînetü’l-küttâb. İnşâ sanatına dair bir eser olup günümüze kadar gelmemiştir. Târîḫ-i Beyhaḳ müellifi İbn Funduk’un (Ebü’l-Hasan-ı Beyhakī) ifadesine göre bu eserin devrinde bir benzeri yoktu.

3. Maḳāmât-ı Maḥmûdî. Bugün mevcut olmayan bu eseri müellif Târîḫ’inde zikreder. Maḳāmât-ı Ebû Naṣr-ı Mişkân olarak da bilinen eserde Beyhakī, Dîvânü’r-resâil’de görevli iken üstadı Ebû Nasr-ı Mişkân’dan Gazneliler ve Sultan Mahmud hakkında duyduklarını anlatır. Bu eserden daha sonra yaşayan tarihçilerden özellikle Avfî Cevâmiʿu’l-ḥikâyât’ında ve Seyfeddin Hâcî b. Nizâm Akīlî Âs̱ârü’l-vüzerâʾ adlı eserinde faydalanmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1992 yılında İstanbul’da basılan 6. cildinde, 63-64 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.