CEM‘U’l-CEVÂMİ‘

Süyûtî 100’e yakın eserden derlediği bu kitabına Arapça ile ilgili bütün konuları ihtiva ettiği için Cemʿu’l-cevâmiʿ adını verdiğini söylemektedir. Ondan önce de bu adı taşıyan birkaç kitap yazılmıştır (bk. Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 595-598). Tâceddin es-Sübkî’nin (ö. 771/1370) usûl-i fıkha dair eseri bunların en eskilerindendir. Ayrıca Süyûtî’nin hadise dair aynı isimde bir eseri daha vardır. Cemʿu’l-cevâmiʿ “Mukaddemât” adlı bir girişle yedi bölüm (kitâb) halinde tertip edilmiştir. Giriş bölümünde kelime ve kısımlarından, kelâm, kelim (anlam ifade etsin etmesin üç veya daha fazla kelime grubu), cümle, kavl, i‘rab, binâ, munsarif ve gayri munsarif, nekre ve ma‘rifeden; birinci bölümde “el-umde” adını verdiği merfûâttan; ikinci bölümde “el-fadalât” dediği mansûbâttan; üçüncü bölümde mecrûrât, meczûmât, cezmetmeyen edatlar ve mâna harflerinden; dördüncü bölümde âmiller, iştigal ve tenâzû‘dan; beşinci bölümde tevâbi‘den ve terkiplerin i‘rabı ile ilgili ihbar, hikâye, tesmiye ve zarûrât-ı şi‘riyye gibi değişikliklerden bahsedilmektedir. Bu beş bölüm nahve dairdir. Altıncı bölümde kelimelerin vezinleri (ebniye); yedinci bölümde tasrif, iştikak, terkipleri oluşturan kelimelerdeki ziyade, hazif, ibdâl, nakil ve idgam gibi sarfı ilgilendiren değişiklikler ele alınmaktadır. Eser hat ve imlâ kaidelerine dair bir hâtimeyle sona ermektedir.

Süyûtî eserini, mukaddimeler ve yedi bölüm halinde tertip etmesini, o zamana kadar kimsenin yapmadığı orijinal bir düzenleme olarak nitelemekte, eserde usulcülerin yolunu takip ettiğini söylemektedir. Ona göre bu çalışma muhtasar kitaplardaki özet bilgileri (cevâmi‘) ve farklı görüşleri kısa ve tutarlı bir şekilde ihtiva ettiği gibi İbn Mâlik’in (ö. 672/1273) et-Teshîl ve Ebû Hayyân el-Endelüsî’nin (ö. 745/1344) İrtişâfü’ḍ-ḍarab adlı kitaplarının özetini de ihtiva etmektedir.

Eserinin hocası Şümünnî tarafından çok beğenildiğini, ona takriz yazıp talebelerine tavsiye ettiğini söyleyen Süyûtî talebelerin bu eseri anlamakta güçlük çektiklerini öğrenince ona, “alelacele hazırlanmış bir kumanya”ya benzettiği Hemʿu’l-hevâmiʿ adlı bir şerh yazmıştır. Esasen Cemʿu’l-cevâmiʿ bu şerhle değer kazanıp şöhrete ulaşmıştır. Ömer b. Muhammed el-Fâriskûrî (ö. 1018/1610), Cemʿu’l-cevâmiʿ ve şerhini Cevâmiʿu’l-iʿrâb ve hevâmiʿu’l-âdâb adıyla 6000 beyit halinde nazma çevirmiştir. Ayrıca Ahmed b. Emîn eş-Şinkītî de (ö. 1913) ed-Dürerü’l-levâmiʿ ʿalâ Hemʿi’l-hevâmiʿ adlı eserinde (Kahire 1328) Hemʿu’l-hevâmiʿi ve örneklerini (şevâhid) açıklamıştır.

Çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları bulunan Cemʿu’l-cevâmiʿ müstakil olarak basıldığı gibi (Kahire 1318) Hemʿu’l-hevâmiʿ ile birlikte de yayımlanmıştır (I-II, Kahire 1327-1328). Bu neşirden de Beyrut’ta tarihsiz bir baskı yapılmıştır. Ayrıca Hemʿu’l-hevâmiʿin I. cildi Abdüsselâm Muhammed Hârûn ile Abdülâl Sâlim Mekrem, diğer ciltleri ise yalnız Abdülâl Sâlim Mekrem tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır (I-VI, Küveyt 1400/1980).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 7. cildinde, 345 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.