DIRGĀM b. ÂMİR

Hîre Lahmî hükümdarları ailesindendir. Kaynaklarda ilk defa 548 (1153) yılı olayları anlatılırken adı geçen Dırgām, aralarında Üsâme b. Münkız’ın da yer aldığı, müstakbel vezir Abbâs kumandasında Askalân’daki garnizonu Kahire’ye getirmek üzere görevlendirilen birlikte bulunuyordu.

Son büyük Fâtımî veziri olan Talâi‘ b. Rüzzîk “Berkıyye” adıyla bir askerî sınıf meydana getirdi ve başına yakın adamlarından Emîr Dırgām’ı kumandan tayin etti. Dırgām aynı zamanda Talâi‘in oğlu Rüzzîk’in binicilik ve atıcılık hocasıydı. Bu alandaki maharetinden dolayı Talâi‘ tarafından kendisine “Fârisü’l-müslimîn” lakabı verilmişti. Dırgām’ın kumandasında Muharrem 553’te (Şubat 1158) Kudüs Haçlı Krallığı’na karşı gönderilen 4000 kişilik bir ordu, 15 Safer 553 (18 Mart 1158) tarihinde Filistin’de Haçlılar’a karşı zafer kazandı. Ertesi yıl vezirin oğlu Rüzzîk ile beraber, Yukarı Mısır’da isyan eden Behrâm’a karşı gönderildiler ve Behrâm’ı yenilgiye uğrattılar. Hâcibü’l-hüccâb ve nâibü’l-bâb (sâhibü’l-bâb) unvanları dikkate alınırsa Dırgām’ın Halife Âdıd-Lidînillâh’ın saray muhafız birliği kumandanlığına kadar yükseldiği söylenebilir.

Vezir Talâi‘in Ramazan 556’da (Eylül 1161) bir suikast sonucunda ağır yaralanması ve birkaç gün sonra da ölümü üzerine yerine oğlu Rüzzîk vezir tayin edildi. Bu sırada Kudüs Kralı Amaury, Talâi‘ tarafından vaad edilen yıllık verginin ödenmemesini bahane ederek Mısır üzerine yürüdü (Şevval 557 / Eylül 1162). Yapılan savaşta Dırgām kumandasındaki Mısır ordusu Amaury’ye yenilerek Kahire’nin doğusundaki Bilbîs’e çekildi ve Nil bentlerini açıp Amaury’yi çekilmeye zorladı (Guillaume de Tyr., I/2, s. 890-891; Derenbourg, II, 203-204, 208-209). Dırgām daha sonra Garbiye’de çıkan bir isyanı bastırmakla görevlendirildi. Bu sırada Fâtımî Devleti zayıf durumda ve ülke karışıklık içinde idi. Safer 558’de (Ocak 1163) Şâver b. Mücîr Fâtımî veziri oldu ve Rüzzîk b. Talâi‘ hapsedildi.

Dırgām önce Rüzzîk’e yapılanlara ilgisiz kaldı ve nâibü’l-bâb görevini korudu. Çok geçmeden Şâver’in kendini beğenmişliği ve aç gözlülüğü Mısır’daki emîrler arasında memnuniyetsizlik uyandırdı. Muhalifler hapiste olan Rüzzîk ile temas halindeydiler ve ordu ikiye ayrılmıştı. Dırgām’ın başkanlığındaki muhalifler, Şâver’in büyük oğlu Tayy’ın Rüzzîk’i öldürmesinden bir ay kadar sonra 22 Ramazan 558 (24 Ağustos 1163) Cuma günü isyan ettiler. İki taraf arasında meydana gelen savaşlarda Tay b. Şâver ile kardeşi Süleyman et-Târî öldürüldü. 27 Ramazan 558 (29 Ağustos 1163) tarihinde Dırgām vezir oldu ve “el-Melikü’l-Mansûr” lakabını aldı. Şâver ise akrabaları olan Benî Mansûr’un yanına sığındı; daha sonra da Nûreddin Mahmud Zengî’den yardım almak için Dımaşk’a gitti. 2 Şevval 558’de (3 Eylül 1163) Franklar’ın Fâkūs’a geldikleri haberi ulaştı. Dırgām onlara karşı kardeşi Nâsırülmüslimîn Hümâm kumandasında bir ordu gönderdi. Hümâm yenilerek Bilbîs’e çekildi. Bu defa da Nil bentleri açılarak Franklar geri çekilmeye zorlandı.

Dırgām’ın kardeşlerinin idareye fazlaca müdahaleleri diğer emîrlerinin hoşnutsuzluğuna sebep oluyordu. Bunlardan bir kısmı Dımaşk’a giden Şâver’le haberleşiyordu. Dırgām bu arada Nûreddin Mahmûd ile anlaşarak onun Şâver’e yardım etmesini önlemeye çalıştı. Bunu başaramayınca Kudüs Kralı Amaury’ye yaklaştı. Aynı zamanda kuşkulandığı kumandanları ve muhaliflerini ortadan kaldırmaya karar verdi. Başta Berkıyye emîrleri olmak üzere yetmiş kadar emîri 18 Rebîülevvel 559 (14 Şubat 1164) tarihinde vezirlik sarayında bir ziyafete çağırdı ve hepsini kılıçtan geçirtti. Bu olay devleti daha da zayıflattı ve yüksek idarecilerden mahrum bıraktı; Dırgām’a karşı olan güveni de yok etti. Bu sırada Kudüs Kralı Amaury tekrar Mısır’a girdi, Dırgām yıllık vergi vermeyi kabul ederek onunla anlaşma yapmaya mecbur kaldı. Ardından İskenderiye Valisi Mürtefi‘ isyan etti. Dırgām onun üzerine yine kardeşi Hümâm’ı gönderdi. Hümâm Mürtefi‘in isyanını bastırdı ve Kahire’ye getirip idam ettirdi. 25 Cemâziyelevvel 559 (20 Nisan 1164) günü Şâver ile Nûreddin’in kumandanı Şîrkûh el-Mansûr’un Mısır’a yaklaştıkları haberi geldi. Bunun üzerine Dırgām kardeşi Hümâm’ı 6000 kişilik bir süvari birliğinin başında Bilbîs’e gönderdi. Ancak Şîrkûh ile Şâver Fâtımî ordusunu yendiler (29 Nisan 1164). Ertesi gün Hümâm Kahire’ye çekildi. Şîrkûh ile Şâver 6 Cemâziyelâhir (1 Mayıs) Perşembe sabahı Kahire önüne gelip Tâc denilen yere indiler. Dırgām kendi taraftarlarını toplayıp Şâver’le Kahire dışında karşılaştı ve büyük bir yenilgiye uğradı. Şâver ile Şîrkûh bundan sonra Fustat’ı aldılar. Dırgām Mısır halkından Şâver’i destekleyenleri cezalandırmak istedi ve bazı kişilerin mallarını müsadere etti. Mısır askerleriyle Halife Âdıd, Dırgām’ın mukavemet edemeyeceğini anladılar. Halife okçulara ve saray muhafızlarına mukavemetten vazgeçmelerini emretti. Bu sırada Dırgām Âdıd’dan yardım talebinde bulunduysa da bir sonuç alamadı ve beraberindeki otuz kadar süvari ile Kahire’den çıkıp kaçmaya çalıştı. Şîrkûh’un askerleri kendisini takip ederek 28 Cemâziyelâhir 559 (23 Mayıs 1164) Cuma günü öldürdüler. Başı bir mızrağın ucuna geçirilerek Kahire sokaklarında dolaştırıldı; cesedi ise iki üç gün öldürüldüğü yerde kaldı. Daha sonra Birketülfîl’e götürüldü ve burada gömülüp üzerine türbe yapıldı. Kardeşleri Nâsırüddin Hümâm, Mülhem ve Hüsâm da öldürüldüler.

Dırgām Mısır’ın yetiştirdiği büyük emîrlerden ve ünlü süvarilerdendi. Aynı zamanda edip ve hattat olan Dırgām’ın meşhur hattat İbn Mukle üslûbunda müveşşah örnekleri yazdığı nakledilir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1994 yılında İstanbul’da basılan 9. cildinde, 276-277 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.