EBYÂRÎ, İbrâhim İsmâil

Mısır’ın batı bölgesinde Tanta şehrinde doğdu (1902 veya 1905). Babası İsmâil ticaretle uğraşıyordu. Orta halli bir ailede büyüdü. İlkokulun son sınıflarında iken hıfzını tamamladı. Maʿa’l-eyyâm adlı otobiyografisinde belirttiğine göre Muhammed el-Müveylihî’nin Ḥadîs̱ü ʿÎsâ b. Hişâm ev fetretün mine’z-zemen adlı romanını bu yaşlarda okudu ve onun secili üslûbuna hayran kaldı. Bu arada İngilizce öğrendi. Lise öğreniminin ardından girdiği Dârülulûm’dan 1929’da mezun oldu. Kahire’deki Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’nin edebiyat kısmında 1936 yılına kadar musahhih olarak çalıştı. Daha sonra altı yıl Emîriyye okullarında öğretmenlik yaptı. Kısa bir süre Maarif Vekâleti bünyesindeki İhyâü’t-türâs idaresine müdür tayin edildi. Ardından bakanlık divanındaki Şuûnü meclisi’n-nüvvâb ve’ş-şüyûh’ta genel murakıplığa getirildi. Madrid’deki İslâm Araştırmaları Enstitüsü’nde Arap dili profesörü unvanıyla görev yaptı. Mısır Kültür Bakanlığı’nda el-Müessesetü’s-sekāfiyye’ye müsteşar tayin edildi. Ebyârî 6 Nisan 1994 tarihinde vefat etti. Onun tahkik ettiği yazmalardaki problemli yerlerde lafız değiştirme veya ekleme yapma hususunda en cesur muhakkiklerden olduğu belirtilir.

Eserleri. Telif: Maʿa’l-eyyâm (otobiyografi, Kahire 1959); Maġībü Devletin (ed-Devletü’l-Ümeviyye) (Kahire 1378/1958); Mîlâdü Devletin (ed-Devletü’l-ʿAbbâsiyye) (Kahire 1959); ʿAẕrâʾü’l-Baṣra (hikâye, Kahire 1998); Muʿâviye: er-Recülü’lleẕî enşeʾe devleten (Kahire 1985); el-Mevsûʿatü’ş-Şevḳiyye (I-IX, Kahire 1983, 1415/1995, Ahmed Şevkī’nin bütün şiirleri ve eserlerini topladığı bir kitaptır); Müheẕẕebü’s-sîreti’n-nebeviyye (Kahire 1979); Târîḫu’l-Ḳurʾân (Kahire-Beyrut 1411/1991); Risâletü’ş-şâʿir (Kahire 1949); el-Mevsûʿatü’l-Ḳurʾâniyyetü’l-müyessere (I-V, Kahire 1394/1974, ortak telif); el-Velîd b. Yezîd ve’d-devletü’l-Ümeviyye (Kahire 1958); ed-Devletü’l-İḫşîdiyye (Kahire, ts. [Dârü’l-fikri’l-Arabî]); Kitâbü Fuṣûl muḫtâre min Kütübi’t-târîḫ (I-II, Kahire 1957, Tâhâ Hüseyin, Abdüsselâm Muhammed Hârûn ve Ali el-Bicâvî ile birlikte); Nihâyetü’l-meṭâf, ed-Devletü’l-Fâṭımiyye (Kahire 1978); el-Vaṭan fi’l-edebi’l-ʿArabî (Kahire 1962); Ezmetü’t-taʿbîri’l-edebî beyne’l-ʿâmmiyyeti ve’l-fuṣḥâ (Kahire 1378/1958, Rıdvân İbrâhim ile birlikte); Dirâsâtü’ş-şuʿarâʾ (Kahire 1963, Muhammed Hasan Nâil el-Mersafî ve Abdülhafîz Şelebî ile birlikte); el-Muʿcemü’l-kebîr (I. cilt, Kahire 1412/1992).

Neşir: Tek Başına Yaptığı Neşirler: Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, el-Eġānî (I-XXXI, Kahire 1389-1399/1969-1979); Zeccâc, İʿrâbü’l-Ḳurʾân el-mensûb ile’z-Zeccâc (I-III, Kahire 1963-1965, Ahmed Râtib en-Neffâh eserin Ebü’l-Hasan el-Bâkūlî’ye ait olduğunu ispat etmiştir; MMLADm., sy. 48/4 [1970], s. 840-863, sy. 49/1 [1974], s. 93-112); Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ, el-Eyyâm ve’l-leyâlî ve’ş-şühûr (Kahire 1375/1956; Kahire-Beyrut 1400/1980); Kalkaşendî, Nihâyetü’l-ereb fî maʿrifeti ensâbi’l-ʿArab (Kahire 1378/1959), Ḳalâʾidü’l-cümân fi’t-taʿrîf bi-ḳabâʾili hâẕe’z-zamân (Kahire 1963, 1982); İbn Sîde, el-Muḥkem ve’l-muḥîṭü’l-aʿẓam (V. cilt, Kahire 1391/1971); Buhârî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ (Kahire 1404, eserde kullanımını kolaylaştırma, sonuna lugatçe ekleme, tekrarları ve senedleri çıkarma şeklinde tasarruflar yapılmıştır); Radıyyüddin es-Sâgānî, et-Tekmile ve’ẕ-ẕeyl ve’ṣ-ṣıla li-Kitâbi Tâci’l-luġa ve Ṣıḥâḥi’l-ʿArabiyye (li’l-Cevherî) (II, Kahire 1971; V, Kahire 1977); İbn Abdülber en-Nemerî, el-İnbâh ʿalâ ḳabâʾili’r-ruvât (Beyrut 1405/1985); İbnü’l-Kūtıyye, Târîḫu iftitâḥi’l-Endelüs (Kahire 1402/1982); İbnü’l-Faradî, Târîḫu ʿulemâʾi’l-Endelüs (I-III, Kahire-Beyrut 1983-1984; I-III, Kahire 1410/1989); Ebû İshak İbrâhim b. Muhammed el-Billifîkī, el-Muḳteḍab min Kitâbi Tuḥfeti’l-ḳādim (li’bni’l-Ebbâr el-Ḳuḍâʿî el-Belensî) (Kahire 1957, 1982, 1989); Muhammed b. Abdullah b. Halîl, İḫtiṣârü’l-Ḳıdḥi’l-muʿallâ fî târîḫi’l-muḥallâ (li’bn Saʿîd el-Maġribî) (Kahire 1378/1959; Beyrut 1400/1980); Humeydî, Ceẕvetü’l-muḳtebis fî târîḫi ʿulemâʾi’l-Endelüs (I-II, Beyrut 1403, 1404/1984, 1410/1989); müellifi meçhul, Aḫbârun mecmûʿa fî fetḥi’l-Endelüs (Kahire 1401/1981, 1983); Muhammed b. Hâris el-Huşenî, Ḳuḍâtü Ḳurṭuba (Kahire-Beyrut 1402; Kahire 1410/1989); Ahmed b. Yahyâ ed-Dabbî, Buġyetü’l-mültemis (I-II, Kahire-Beyrut 1410/1989); Muhammed b. Ahmed el-Hârizmî, Mefâtîḥu’l-ʿulûm (Beyrut 1989); Ebü’l-Kāsım Vezîr el-Mağribî, el-Înâs bi-ʿilmi’l-ensâb (Kahire 1980); İbn Saîd el-Mağribî, el-Ġuṣûnü’l-yâniʿa fî meḥâsini şuʿarâʾi’l-miʾeti’s-sâbiʿa (3. bs., Kahire 1397/1977); Cürcânî, et-Taʿrîfât (Kahire 1403); İbnü’l-Ebbâr, et-Tekmile li-Kitâbi’ṣ-Ṣıla (Kahire-Beyrut 1410/1989), el-Muʿcem fî aṣḥâbi’l-Ḳāḍi’l-İmâm Ebî ʿAlî eṣ-Ṣadefî (Kahire-Beyrut 1402/1982, 1410/1989); İbn Hayr, Fehrese (I-II, Kahire-Beyrut 1989); Kādî Abdülcebbâr, el-Muġnî (VII. cilt, Kahire 1963); Muhammed b. Habîb, Muḫtelifü’l-ḳabâʾil ve müʾtelifühâ (Kahire-Beyrut 1400/1980); İbn Beşküvâl, eṣ-Ṣıla (I-III, Kahire-Beyrut 1989); Ebû Amr eş-Şeybânî, Kitâbü’l-Cîm/Kitâbü’l-Luġa(t) (I. cilt, Kahire 1394/1974); Zehebî, Siyerü aʿlâmi’n-nübelâʾ (II. cilt, Kahire 1392).

Ortak Neşirleri: Hatîb et-Tebrîzî, İbnü’s-Sîd el-Batalyevsî, Kāsım b. Hüseyin el-Hârizmî, Şürûḥu Saḳṭi’z-zend (Tâhâ Hüseyin yönetiminde Mustafa es-Sekkā, Abdürrahîm Mahmûd, Abdüsselâm Muhammed Hârûn ve Hâmid Abdülmecîd ile birlikte, I-V, Kahire 1364-1367/1945-1948, 1406/1986, 3. bs.); İbn Abdürabbih, el-ʿİḳdü’l-ferîd (I-VII, Kahire 1940-1953, Ahmed Emîn ve Ahmed ez-Zeyn ile birlikte); Makkarî, Ezhârü’r-riyâż fî aḫbâri’l-Ḳāḍî ʿİyâż (I-III, Kahire 1358-1361/1939-1942, Mustafa es-Sekkā ve Abdülhafîz Şelebî ile birlikte); İbn İshak, es-Sîretü’n-nebeviyye (İbn Hişâm’ın rivayet ve tehzîbi ile, I-IV, Kahire 1375/1955, Mustafa es-Sekkā ve Abdülhafîz Şelebî ile birlikte); Ebû Mansûr es-Seâlibî, Fıḳhü’l-luġa ve sırrü’l-ʿArabiyye (Kahire 1357, 1373/1954, Mustafa es-Sekkā ve Abdülhafîz Şelebî ile birlikte), Leṭâʾifü’l-Maʿârif (Kahire 1379/1960, Hasan Kâmil es-Sayrafî ile birlikte); Cehşiyârî, el-Vüzerâʾ ve’l-küttâb (Kahire 1357/1938, 1401/1980, Mustafa es-Sekkā ve Abdülhafîz Şelebî ile birlikte); Ebû Hilâl el-Askerî, el-Muʿcem fî baḳıyyeti’l-eşyâʾ (Kahire 1353/1934, Abdülhafîz Şelebî ile birlikte); Taʿrifü’l-ḳudemâʾ bi-Ebi’l-ʿAlâʾ el-Maʿarrî (der. ve nşr. Tâhâ Hüseyin yönetiminde Mustafa es-Sekkā, Abdürrahîm Mahmûd, Abdüsselâm Muhammed Hârûn ve Hâmid Abdülmecîd ile birlikte, 3. bs., Kahire 1363/1944); Dîvânü Ḥâfıẓ (İbrâhîm) (I-II, Kahire 1937, Ahmed Emîn ve Ahmed ez-Zeyn ile birlikte); Ukberî, Şerḥu Dîvâni’l-Mütenebbî (et-Tibyân fî şerḥi’d-dîvân) (I-II, Kahire 1355-1357/1936-1938; I-IV, Beyrut 1978, Mustafa es-Sekkā ve Abdülhafîz Şelebî ile birlikte, şerhin Ukberî’ye aidiyeti şüphelidir; krş. Mustafa Cevâd, MMLADm., XXII [1947], s. 37-48, 110 vd.); İbnü’s-Sîd el-Batalyevsî, Şerḥu Lüzûmi mâ-lâ yelzem (li’l-Maʿarrî) (I. cilt, Kahire, ts. [Dârü’l-maârif], Tâhâ Hüseyin ile birlikte); İbn Haldûn, Muḳaddime (Yûsuf Es‘ad Dâgır ile birlikte); İbn Dihye el-Kelbî, el-Muṭrib min eşʿâri ehli’l-Maġrib (Tâhâ Hüseyin yönetiminde Hâmid Abdülmecîd ve Ahmed Bedevî ile birlikte, Kahire 1954, 1997); İbn Vâsıl el-Hamevî, Tecrîdü’l-Eġānî (I-VI, Kahire 1955-1963, Tâhâ Hüseyin ile birlikte); Dîvânü (Muḥammed) ʿAbdilmuṭṭalib (1871-1931) (Kahire, ts. [Matbaatü’l-i‘timâd], Abdülhafîz Şelebî ile birlikte); İbn Manzûr, Muḫtârü’l-Eġānî fi’l-aḫbâr ve’t-tehânî (I-V, Kahire 1385, ortak neşir); Neşvân el-Himyerî, Şerḥu Risâleti’l-Ḥûri’l-ʿîn (Kahire 1367, Kemâl Mustafa ile birlikte); Ahmed b. Ömer el-Kurtubî, el-Müfhim Şerḥu Ṣaḥîḥi Müslim (I-V, Kahire-Beyrut 1995, Ebû Ferha el-Hüseynî v.dğr. birlikte); Ezherî, Tehẕîbü’l-luġa (I-XV, Kahire 1967, Abdüsselâm M. Hârûn v.dğr. ile birlikte). Ebyârî ayrıca İbn Ebü’s-Sürûr el-Bekrî’nin el-Ḳavlü’l-muḳteḍab fîmâ vâfeḳa luġate ehli Mıṣr min luġāti’l-ʿArab (nşr. Seyyid İbrâhim Sâlim, Kahire, ts. [el-Müessesetü’l-Mısriyyetü’l-âmme]), İbn Hazm el-Endelüsî’nin Ṭavḳu’l-ḥamâme (nşr. Hasan Kâmil es-Sayrafî, Kahire 1950) ve İbn Hacer el-Askalânî’nin Refʿu’l-iṣr ʿan ḳuḍâti Mıṣr (nşr. Ali Muhammed Ömer, Kahire 1418/1998) adlı eserlerini kontrol etmiş ve bunlara takdim yazısı yazmıştır. Washington Irving’in Tales of the Alhambra adlı eserini Ḳıṣaṣu’l-Ḥamrâ adıyla İngilizce’den çevirmiş (Kahire 1372) ve The Encyclopaedia of Islam’ın Arapça tercümesi (Dâʾireti’l-Maʿârifi’l-İslâmiyye) için bazı maddeleri çevirmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 386-387 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.