ed-DÜRERÜ’l-KÂMİNE

Tam adı ed-Dürerü’l-kâmine fî aʿyâni’l-miʾeti’s̱-s̱âmine veya el-Vefeyâtü’l-kâmine li-aʿyâni’l-miʾeti’s̱-s̱âmine’dir. Müellif mukaddimesinde kitabını yazarken Safedî’nin Aʿyânü’l-ʿaṣr, Ebû Hayyân el-Endelüsî’nin Mecâni’l-heṣr ve tefsire dair eseri el-Baḫrü’l-muḥîṭ, Şehâbeddin İbn Fazlullah’ın Ẕehebiyyetü’l-ḳaṣr, Kutbüddin el-Halebî’nin Târîḫu Mıṣr, Zehebî’nin Ẕeylü Siyeri alâmi’n-nübelâʾ, Birzâlî’nin Ẕeylü Ẕeyli’l-Mirʾât, Takıyyüddin İbn Râfi‘in el-Vefeyât, Şehâbeddin İbn Hiccî’nin bu esere yazdığı zeyil, Makrîzî’nin Aḫbârü’d-devleti’l-Mıṣriyye ve el-Ḫıṭaṭ, İbn Aybek ed-Dimyâtî’nin el-Vefeyât, Ebü’l-Fazl el-Irâkī’nin bu esere zeyli, Lisânüddin İbnü’l-Hatîb’in Târîḫu Ġırnâṭa (el-İḥâṭa), İbn Haldûn’un el-ʿİber adlı eserlerinden ve üstatlarının mu‘cemlerinden faydalandığını yazmaktadır. Mukaddimede belirtmediği, fakat biyografilerde kaydettiği kaynak sayısı ise otuz kadardır. Ancak Askalânî bu yazılı kaynaklarla yetinmeyerek şifahî rivayetlere ve nakillere de çokça yer vermiştir.

İbn Hacer bu eserinde, 701-800 (1301-1398) yılları arasında vefat eden pek çok İslâm ülkesindeki meşhur şahsiyetlerin hal tercümelerini alfabetik olarak yazmıştır. Çoğu Mısır ve Suriyeli meşhurlardan olmakla beraber Tunus, Endülüs, Hicaz, İran, Irak, daha az sayıda Azerbaycanlı meşhurlara, Anadolu beylerine, Osmanlı ve Hint Türk sultanlarına yer vermiştir. Sadece hocalarını içine alan el-Muʿcemü’l-müʾesses bi’l-muʿcemi’l-müfehres adlı bir eser telif ettiği halde bu kitabına onları da almış, bu arada hadisçi kadın âlimlerin hayatlarını da yazmıştır.

İbn Hacer eserinde yer verdiği kişilerin isimlerini, nisbelerini, künye ve lakaplarını, doğum yerleri ve tarihlerini, hocalarını ve talebelerini belirtmiş, ayrıca ahlâkî durumlarına, ilmî seviyelerine, ihtisas alanlarına, halk ve devlet adamları nezdindeki yerlerine ve diğer özelliklerine kaynakların elverdiği ölçüde geniş yer ayırmıştır. Bazı müelliflerin sadece eser sahibi olduklarını söylemekle yetinmiş, bazan da eserlerinden birkaç kitabın adını vermiştir. Bu arada müelliflerin varsa şiirlerini, haklarında yazılan ve söylenenleri zikrederek bu bilgileri kimlerden ve hangi kaynaklardan aldığını belirtmektedir. Bir kısım tasavvuf erbabının kerametlerini nakletmekte ve az sayıda Şiî’den (Râfizî) bahsetmektedir. Fazla önemi olmayan mesleklere de (meselâ reîsü’l-mugassilîn, müstensihu’l-kütüb vb.) yer vermekte, bazan çok özel konulara temas etmektedir. İlimle meşgul olan idarecilerin üzerinde ise ayrıca durmaktadır. Ulemâ ve ümerâ biyografilerinde Memlük Devleti teşkilâtı, askerî ve sivil müesseseler, medreseler, ribâtlar, hankahlar, kütüphaneler ve bunlara ait memuriyetlerle siyasî tarih için önemli bilgiler vermektedir. Yer yer ulemâ arasındaki tartışmalara, ulemâ ile mutasavvıflar arasındaki ihtilâflara ve bunların sebeplerine temas etmekte, az sayıda gayri müslimden de bahsetmektedir. Eserde 700 kadar şahsın sadece adı yazılmış, birçoğunun yalnız doğum veya ölüm tarihleri verilmiş, yahut bu tarihler daha sonra tamamlanmak üzere yerleri boş bırakılmıştır. İbn Hacer 830’da (1426) tamamladığı eserinde 5204 kişiden söz etmiş, ancak bunlardan 4500’ünün biyografisine yer vermiştir.

ed-Dürerü’l-kâmine’nin İstanbul, Viyana, Paris, Londra, Kahire, Şam ve Hindistan’da yazma nüshaları bulunmaktadır (Brockelmann, GAL, II, 83; Suppl., II, 74). Eserin ilk neşrini, sonradan müslüman olup Muhammed Sâlim adını alan Alman şarkiyatçısı Fritz Krenkow yapmıştır (I-IV, Haydarâbâd 1348-1350). Bu neşir daha sonra Beyrut’ta Dârü’l-cîl tarafından ofset olarak yeniden basılmış, aynı yıllarda dört ciltlik başka bir baskısı da Kahire’de yapılmıştır. Muhammed Seyyid Câdelhak tarafından neşre hazırlanan metin ise yine Kahire’de beş cilt olarak yayımlanmıştır (1966-1967). Süyûtî bu eseri el-Mülteḳaṭ mine’d-Düreri’l-kâmine adıyla ihtisar etmiştir. İbnü’l-Mibred’in de bir muhtasarı olduğu rivayet edilmektedir. İbn Hacer kendi eserine Ẕeylü’d-Düreri’l-kâmine (Terâcimü aʿyâni’l-miʾeti’t-tâsiʿa) adıyla bir zeyil yazmış ve burada 801-832 (1399-1428) yılları arasında vefat eden 604 kişinin biyografisine yer vermiştir. Yıllara göre tertip edilen zeyilde kişiler harf sırasına göre ele alınmakla birlikte buna her zaman riayet edilmemiştir. Bu eserde de çok defa ed-Dürer’in kaynakları kullanılmış ve biyografiler daha kısa yazılmıştır. Zeyil Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’deki müellif hattı nüshası (Tarih-Teymûriyye, nr. 649) esas alınarak Adnân Dervîş tarafından neşredilmiştir (Kahire 1412/1992).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1994 yılında İstanbul’da basılan 10. cildinde, 29 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.