el-MELİKÜ’l-MANSÛR

567’de (1171-72) doğdu. Tarihçi Ebü’l-Fidâ’nın dedesidir; Makrîzî onu Turan Şah’ın torunu olarak gösterirse de (Sülûk, I, 805) bu doğru değildir. Çocuk yaşta iken babasının amcası olan Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin ve babası Dımaşk Valisi el-Melikü’l-Muzaffer Takıyyüddin Ömer’in seferlerine katıldı. Babası 579’da (1183) Selâhaddin tarafından Kahire valisi tayin edilince o da beraberinde Mısır’a gitti (el-Melikü’l-Mansûr, s. 158, 227) ve İskenderiye’de Ebû Tâhir es-Silefî ile Ebû Tâhir b. Avf’tan hadis dersleri aldı. el-Melikü’l-Muzaffer’in Kahire’den geçici olarak ayrılışı sırasında onun resmî temsilcisi oldu (580/1184); ölümü üzerine de (Ramazan 587 / Ekim 1191) Hama, Maarretünnu‘mân, Menbic, Kal‘atünnecm ve Selemiye’ye vali tayin edildi. Fakat bir yıl önce babasına iktâ edilen Fırat’ın doğusundaki topraklar elinden alınıp Sultan Selâhaddin’in kardeşi el-Melikü’l-Âdil’e verildi. 595’te (1199) Ba‘rîn Kalesi’ni zaptettiğinde de el-Melikü’l-Âdil onu bu kaleye karşılık Menbic ve Kal‘atünnecm’i kendisine bırakmaya zorladı (İbnü’l-Adîm, III, 148).

el-Melikü’l-Mansûr’un zamanında Hama ve civarı bir yandan Haçlılar’a karşı stratejik önemi haiz bir mevki olarak kalırken bir yandan da Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin ölümünden (589/1193) sonra Halep hâkimi el-Melikü’z-Zâhir Gāzî ile Dımaşk hâkimi el-Melikü’l-Âdil arasında tarafsız bir saha olarak önem taşıdı. el-Melikü’l-Mansûr, Eyyûbîler arasındaki iç mücadelelere rağmen toprak bütünlüğünü korudu. Zira çekişmelere karışmıyor ve rakip güçler arasında denge sağlamaya çalışıyordu. Bu arada hem el-Melikü’l-Âdil hem el-Melikü’z-Zâhir, Kuzey Suriye’yi ele geçirmek istediği için el-Melikü’l-Mansûr bazan birincisinin, bazan da ikincisinin planlarına yardımcı oluyordu. el-Melikü’l-Âdil Mısır’da sultanlığını ilân edince ona biat etti, sultan da onun Hama melikliğini onayladı (596/1200) ve kendisini kızlarından biriyle evlendirdi. 603 (1207) ve 606 (1209) yıllarında müstakil bir hükümdar olarak Sultan el-Melikü’l-Âdil’i Haçlılar’a ve el-Cezîre’ye karşı düzenlediği seferlerde destekleyen el-Melikü’l-Mansûr aynı zamanda kendi adına para bastıran ilk Hama melikidir. Cesaretiyle tanınan el-Melikü’l-Mansûr Zilkade 617’de (Ocak 1221) Hama Kalesi’nde vefat etti.

Abbâsî Halifesi Nâsır-Lidînillâh’ın kurduğu fütüvvet teşkilâtına giren el-Melikü’l-Mansûr âlim ve edipleri himaye etmekle kalmayıp bizzat kendisi de ilimle uğraşmıştı (Ebü’l-Fidâ, III, 132; Makrîzî, es-Sülûk, I, 205). Seyfeddin el-Âmidî gibi 200 kadar âlim ve edip onun himayesine mazhar olmuştur. el-Melikü’l-Mansûr imar faaliyetleriyle de yakından ilgilenmiş ve Hama şehrini ele geçirilmesi zor bir kale haline getirerek özellikle bu sayede Haçlılar’la yaptığı savaşları zaferle sonuçlandırmıştı. Hama’daki Mansûriye Çarşısı ve Hammâmü’s-sultân onun eseridir; şehrin yakınlarında bir de köprü yaptırmıştır.

Eserleri. 1. Miżmârü’l-ḥaḳāʾiḳ ve sırrü’l-ḫalâʾiḳ. Tamamı on cilt olan İslâm tarihine dair eserin yalnız son bölümü günümüze kadar gelebilmiştir. Bu bölüm 575 (1179) yılı olaylarıyla başlamakta ve 582 (1186) yılıyla sona ermektedir; aralarda bazı boşluklar mevcuttur. Kitaptaki ifadelerden eserin en azından 583 (1187) yılına kadar devam edeceği anlaşılmaktadır (s. 122, 144). el-Melikü’l-Mansûr, Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin ölümünden sonra onun yaptığı işleri takdirle anmak, şahsını yüceltmek ve hâtırasını tâziz etmek için kaleme aldığı bu eseriyle İmâdüddin el-İsfahânî ile başlayan, Bahâeddin İbn Şeddâd ile devam eden ve Ebû Şâme el-Makdisî ile sona eren geleneğin temsilcilerinden biri olmuştur. Müellifin kendi gözlemlerinin yanında görgü şahitlerinin ifadelerini de ihtiva eden kitap dönemin temel kaynakları arasında yer alır. el-Melikü’l-Mansûr babası el-Melikü’l-Muzaffer’in hayatı hakkında da bilgi vermekte ve özellikle onun Mısır valiliğinden bahsetmektedir (s. 154-158). Eserde Selâhaddin’in ilk defa gönderdiği bir tayin menşuruna tam metin halinde yer verilmiş, ayrıca Kādî el-Fâzıl ve İmâdüddin el-İsfahânî’nin mektupları gibi değerli belgeler de metnin arasına serpiştirilmiştir (meselâ bk. s. 114, 149 vd., 224 vd.). Kitaptan faydalanarak Selâhaddîn-i Eyyûbî hakkındaki bilgilerin asıl kaynağını oluşturan İmâdüddin el-İsfahânî’nin el-Berḳu’ş-Şâmî adlı eserinin bazı kayıp bölümlerini tamamlamak mümkündür. Kitap Hasan Habeşî tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1968).

2. Aḫbârü’l-mülûk ve nüzhetü’l-melik ve’l-memlûk fî ṭabaḳāti’ş-şuʿarâʾ (Kitâbü Ṭabaḳāti’ş-şuʿarâʾ). Câhiliye döneminden kendi zamanına kadar geçen sürede yaşamış şairlerin şiirlerinden meydana gelen bir antolojidir. Sadece IX. cildi günümüze ulaşan eserin bu cildinde IV-VI. (X-XII.) yüzyıllarda Irak, Suriye, Mısır, Mâverâünnehir ve Endülüs’te yaşayan şairlerin sultanlar, emîrler, vezirler, kadılar ve kâtipler sıralamasıyla kısa biyografileriyle şiirlerinden seçmeler yer almaktadır.

3. Dürerü’l-âdâb ve meḥâsinü ẕevi’l-elbâb. 600 (1204) yılında yazılan bu eser de bir antolojidir ve sadece bazı parçaları günümüze intikal etmiştir (GAL, I, 324; Suppl., I, 558).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2004 yılında Ankara’da basılan 29. cildinde, 70-71 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.