el-MÜFREDÂT

Müellifin nebatî basit ilâçlarla besin değeri taşıyan bitki türlerini bir araya topladığı için el-Câmiʿ dediği eser literatürde Kitâbü’l-Câmiʿ li-müfredâti’l-edviye ve’l-aġẕiye adıyla anılmaktadır. Endülüslü bir botanikçi olan İbnü’l-Baytâr, 640-646 (1242-1248) yıllarında kaleme aldığı el-Müfredât’ta Makedonya ve bazı Ege adaları dahil Akdeniz havzası ile Ortadoğu’nun büyük bir kısmını ve Anadolu’nun iç ve güneydoğu kesimlerini gezerek topladığı tıbbî ve gıdaî bitkileri değerlendirmiş ve kitabını Eyyûbî Hükümdarı el-Melikü’s-Sâlih Eyyûb’a takdim etmiştir (İbn Ebû Usaybia, s. 601-602). XVI. yüzyılın ortalarına kadar değerinden bir şey kaybetmeyen eserinin mukaddimesinde müellif, bu çalışmanın ilâç ve besin olarak kullanılan bitkilerin tamamını içermesini amaçladığını, bunun için özellikle Dioskorides’in el-Maḳālâtü’l-ḫams’i ile Galen’in (Câlînûs) el-Edviyetü’l-müfrede’sinin altı makalesinden ve daha sonraki âlimlerin çalışmalarından yararlandığını, ancak güvenilir bulmadığı bilgileri almadığını, kullandığı bütün kaynakları saydığını, aktardığı bilgileri gözlem ve deneyden geçirerek doğruluğuna kanaat getirdiklerini eserine aldığını söylemekte, kitabını alfabetik düzende hazırladığını, ayrıca her ilâcın Arapça, Latince, Berberîce ve Farsça isimlerini verdiğini belirtmektedir.

İbnü’l-Baytâr, eserini yazarken başta Yunanlı ve müslüman âlimler olmak üzere birçok müellife dayanmıştır. Yunanlılar’dan Dioskorides ile Galen, müslümanlardan Ebû Bekir er-Râzî ile İbn Sînâ en önde gelenlerdir. Kitapta yer alan 2353 maddeden yalnız 1422’si tıbba dair olup geri kalanı açıklama ve müterâdif türündendir. el-Müfredât’ta başlıca iki özelliğin öne çıktığı görülmektedir. Bunların ilki, Huneyn b. İshak’tan Ahmed b. Muhammed el-Gāfikī’ye kadar eser vermiş on üç âlimi eleştirmesi, ikincisi de botaniğe yaptığı katkılardır. Bu katkılar, önceki eserlerde bulunmayan on farklı bitkiye yer verilmesi ve eskiden beri bilinen bitkiler arasında on yedi yeni sınıflama yapılmasıdır (Tefsîru Kitâbi Diyâsḳūridûs, neşredenin girişi, s. 34-35).

el-Müfredât, yazıldığı dönemden itibaren müslüman tabip ve eczacıların başlıca kaynağı haline gelmiş, sonraki müellifler ondan seçmeler, tercümeler, telhis ve ihtisarlar yapmıştır (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1772; Brockelmann, I, 647; Şeşen, s. 20-25). XIV. yüzyılda Aydınoğlu Umur Bey için muhtemelen Geredeli İshak b. Murad’ın yaptığı ve çok sayıda nüshası bulunan tercümeden başka (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2497; Hâlet Efendi, nr. 119) adı tesbit edilemeyen bir mütercim (İÜ Ktp., TY, nr. 1204), Hezarfen Hüseyin Efendi (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3745; Hamidiye, nr. 1016), hekim Mehmed Rindânî (İstanbul Tıp Fak. Deontoloji Anabilim Dalı Ktp., nr. 4118) ve Abdurrahman b. Yûsuf (Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 716/4) tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir. Öte yandan XVI. yüzyılda Andrea Alpagus “Limon” maddesini ve XVII. yüzyılda Antoine Galland eserin tamamını muhtasar olarak Latince’ye, XIX. yüzyılda Dietz önce bir kısmını, daha sonra tamamını Almanca’ya tercüme etmiştir. Ancak Dietz’in çalışması pek başarılı bulunmamış ve J. Sontheimer kitabı yeniden Almanca’ya çevirerek iki cilt halinde yayımlamıştır (Stuttgart 1840-1842). Bu arada eserin tıp âlemine tanıtılması, böylece İbnü’l-Baytâr’ın botanik ve farmakolojiye yaptığı katkıların meslektaşları tarafından öğrenilmesi de Fransız tıp bilgini Lucien Leclerc’in üç ciltlik Fransızca çevirisiyle gerçekleşmiştir (Paris 1877-1883). Eserin aslı dört cüz halinde Kahire’de basılmıştır (Bulak 1291). Daha sonra Fuat Sezgin tarafından tıpkıbasımı yapılan kitabın (Frankfurt 1417/1996) ilmî neşri henüz gerçekleştirilmemekle birlikte Muhammed el-Arabî el-Hattâbî bazı ayrıntıları çıkarmak, bazı açıklamalar eklemek ve tertibinde değişiklik yapmak suretiyle eseri Tenḳīḥu’l-Câmiʿ li-müfredâti’l-edviye ve’l-aġẕiye adıyla yayımlamıştır (Beyrut 1990).

el-Müfredât üzerine bilhassa İspanyol araştırmacıları çeşitli çalışmalar yapmış olup bunlardan Juan L. Carrillo ve Maria Paz Torres’in İbn al-Baytar y el arabismo español del XVIII. Edición trilingüe del prólogo de su “Kitab al-Chami” (Benalmádena-Malaga 1982), Camilo Alvarez de Moreles Y Ruiz-Matas’ın “Dos Manuscritos Escurialenses del Kitāb al-Yāmiʿ” (Actas del XII Congresso de la U.E.A.I. (Málaga 1984), Madrid 1986, s. 35-46), Maria Paz Torres’in “Autores y Plautas Andalusies en el “Kitāb al-Yāmiʿ de Ibn al-Bayṭār” (a.e., s. 697-712) ve Maria Angeles Navarro’un “Un Avance de Metodologia para el Estudio del Kitāb al-Yāmiʿ de Ibn al-Bayṭār” (Ciencias de la Naturaleza en al-Andalus, Textos y Estudos I., ed. E. García Sánchez, Granada 1990, s. 71-80) adlı eser ve makaleleri sayılabilir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan 31. cildinde, 504-505 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.