ERBAÎN

Arapça’da “kırk” anlamına gelen erbaîn kelimesi Kur’ân-ı Kerîm’in dört âyetinde yer alır. Bunların ikisinde Hz. Mûsâ’nın ilâhî hitaba mazhar olduğu Tûr dağında kırk gün kalışı (el-Bakara 2/51; el-A‘râf 7/142), birinde mukaddes arzın İsrâiloğulları’na kırk yıl yasaklanışı (el-Mâide 5/26), birinde de mutlak anlamda insanın kırk yaşına varınca rabbine yönelişi ve yakarışı (el-Ahkāf 46/15) anlatılır. Kelime çeşitli hadislerde de “kırk” mânasında veya çokluktan kinaye olarak geçmektedir (bk. Wensinck, el-Muʿcem, “erbaʿûn” md.). İslâm âlimleri kırk yaşına ulaşan insanda cismanî melekelerin zayıflamaya, ruhanî melekelerin ise güçlenmeye başladığını, Hz. Muhammed’de olduğu gibi diğer peygamberlerde de nübüvvet veya risâletle görevlendirilme yaşının kırk olduğunu kabul ederler (bk. Fahreddin er-Râzî, XXVIII, 18-19). Erbaîn ayrıca Hz. Hüseyin’in Kerbelâ’da şehid edilişinin kırkıncı gününü (Safer ayının 20. günü), kış mevsiminin en soğuk günlerini içine alan kara kışı, Osmanlı Devleti’nde İstanbul, Eyüp, Galata ve Üsküdar mevleviyetlerinde bulunan kırk mahkemenin hâkimlerini ifade eden bir kavramdır (bk. KIRK). İslâmî literatürde ise erbaîn daha çok Hz. Peygamber’in dinî konulara dair kırk hadisini ihtiva eden ve değişik âlimler tarafından derlenen mecmuaların adı olarak geçer. Ancak kelâm, tefsir, tasavvuf, biyografi vb. ilimlerde de kırk sayısı esas alınarak yazılmış eserler bulunmaktadır. Çeşitli konularda kaleme alınan erbaînlerin sayısı Keşfü’ẓ-ẓunûn ve Îżâḥu’l-meknûn’da 100’e ulaşmaktadır. Mükerrerler hariç C. Brockelmann ve Fuat Sezgin’in eserlerinde zikredilenlerle birlikte bu sayı 150’ye yaklaşır. Erbaîn türünde yazılan eserleri konularına göre bazı gruplara ayırmak mümkündür.

1. Kırk hadis. Müslümanların faydalanması amacıyla dinî konulara dair kırk hadis ezberleyen kimsenin kıyamet gününde fakihler ve âlimlerle birlikte bulunacağını ifade eden zayıf bir rivayete (bk. Aclûnî, II, 246) dayanılarak Abdullah b. Mübârek’ten itibaren günümüze kadar birçok âlim tarafından düzenlenen kırk hadis risâleleri genellikle akaid, fıkıh ve ahlâk alanlarında olmuştur. Bunların içinde kutsî hadislerden, özlü ifadelerden oluşanlar da vardır (bk. KIRK HADİS).

2. Kelâm meselelerini toplayan erbaînler. İtikadî konuları kırk esasta inceleyen eserlerdir. Fahreddin er-Râzî’nin Kitâbü’l-Erbaʿîn fî uṣûli’d-dîn’i ile (İÜ Şarkiyat Enstitüsü Ktp., nr. 517) bu eserin Sirâceddin el-Urmevî tarafından yapılan Lübâbü’l-Erbaʿîn fî uṣûli’d-dîn adlı muhtasarı (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 1252), İbnü’l-Mutahhar el-Hillî’nin Erbaʿûne mesʾele fî uṣûli’d-dîn, Erbaʿûne mesʾele fi’l-kelâm (Brockelmann, III, 1265, 1266) adlı eserleri bunlardan bazılarıdır.

3. Kelâm, fıkıh ve ahlâk gibi ortak konuları işleyen erbaînler. Gazzâlî’nin Kitâbü’l-Erbaʿîn fî uṣûli’d-dîn’i (Kahire, ts.) bu tür eserlerdendir.

4. Kırk âyetin tefsirini konu edinen erbaînler. Çeşitli sûrelerden alınmış kırk âyeti açıklayan Okçuzâde Mehmed Efendi’nin en-Nazmü’l-mübîn fi’l-âyâti’l-erbaîn’i (Köprülü Ktp., I. Kısım, nr. 217; Âtıf Efendi Ktp., nr. 253) buna bir örnek teşkil eder.

5. Tasavvuf konularını toplayan erbaînler. Ma‘rûf-i Kerhî’nin Fütûḥu erbaʿîn’i (Millet Ktp., Ali Emîrî, Şarkiyat, nr. 897), Ebû Nuaym el-İsfahânî’nin Kitâbü’l-Erbaʿîn ʿalâ meẕhebi’l-müteḥaḳḳıḳīn mine’ṣ-ṣûfiyye’si (Beyrut 1414/1993), Gazzâlî’ye nisbet edilen el-Emelü’l-erbaʿîn (Millet Ktp., Ali Emîrî, nr. 2826), Ahmed b. Muhammed el-Mâlînî’nin el-Erbaʿûn fî şüyûḫi’ṣ-ṣûfiyye’si (Sezgin, I, 674) ve Muhammed b. Hüseyin es-Sülemî’nin el-Erbaʿûn fi’t-taṣavvuf’u (a.g.e., a.y.) bu türün örnekleri arasında sayılabilir.

6. Biyografiye dair erbaînler. İsmâil b. Yûsuf el-Kazvînî’nin el-Erbaʿûn fî feżâʾili ʿOs̱mân (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 57), Hîşâvend et-Tûsî’nin el-Erbaʿûn fî menâḳıbi’l-fuḳarâʾ ve’ṣ-ṣâliḥîn, Ubeydullah b. Muhammed el-Hucendî’nin el-Erbaʿûn fî feżâʾili’l-eʾimmeti’l-erbaʿa (a.g.e., I, 55, 57) adlı eserleri bunlardan bazılarıdır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1995 yılında İstanbul’da basılan 11. cildinde, 271-272 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.