https://islamansiklopedisi.org.tr/fasi-abdurrahman-b-abdulkadir
17 Cemâziyelâhir 1040 (21 Ocak 1631) tarihinde Fas’ta doğdu. Kur’an’ı ezberledikten sonra babası Abdülkādir el-Fâsî, amcası Ahmed b. Ali el-Fâsî, Muhammed Meyyâre, Ahmed b. Muhammed el-Kalesâdî, Muhammed b. Ahmed es-Sabbâğ, Hamdûn el-Ebbâr ve Abdülkādir b. Ali et-Tuleytılî gibi âlimlerden çeşitli ilimleri tahsil etti. İslâmî ilimler yanında matematik, astronomi, tıp, kimya, ziraat, veterinerlik gibi konularda da geniş bilgi sahibi oldu ve bu sebeple zamanının Süyûtî’si olarak tanındı. Eğitiminin büyük bir kısmını ailesine ait ez-Zâviyetü’l-Fâsiyye’de yapmasına rağmen babasının ve aynı aileden diğer bazı âlimlerin ilim ve telif konusundaki verimliliğini olumsuz yönde etkileyen tasavvufî faaliyetten uzak kaldı; vaktinin çoğunu kitap telif etmeye ayırdı. İlmi ve ahlâkı sayesinde halkın ve yöneticilerin takdirine mazhar oldu. 16 Cemâziyelevvel 1096’da (20 Nisan 1685) Fas’ta vefat etti ve kendi zâviyelerinde babasının yanına defnedildi.
Eserleri. Abdurrahman el-Fâsî naklî ve aklî ilimlerin hemen hepsinde eser vermiş olup oğlu Ebû Abdullah Muhammed, el-Lüʾlüʾü ve’l-mercân fî menâḳıbi’ş-Şeyḫ ʿAbdirraḥmân adlı eserinde babasına ait 176 eserin adını kaydetmiş, Muhammed el-Fâsî’nin çeşitli kataloglardan tesbit ettikleriyle bu sayı 200’ü aşmıştır (MMLA, LVIII, 129-140). Çoğu didaktik mahiyette müstakil manzumelerden oluşan bu eserlerin başlıcaları şunlardır:
1. el-Uḳnûm fî mebâdiʾi (menâhici)’l-ʿulûm. İlimlerin tasnifine dair manzum bir eserdir. Müellifin ansiklopedik bilgisini ve kültürünü yansıtan bu önemli eserde Abdülhay el-Kettânî’nin tesbitine göre 278 ilim dalı 17.383 beyitte anlatılmıştır (et-Terâtîbü’l-idâriyye, III, 21-23). Rabat’ta el-Hizânetü’l-âmme’de bir (nr. 284), el-Hizânetü’l-Haseniyye’de yedi (nr. 485, 1802, 2323, 6585, 9915, 10950, 11480) yazma nüshası bulunmaktadır.
2. el-Maṭlab fi’r-rubʿi’l-müceyyeb (el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 6665).
3. el-Ġurre fî beyti’l-ibre (el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 4908, 5889, 6662, 6678).
4. ʿİḳdü’l-cevher fi’r-rubʿi’l-muḳanṭar (el-Hizânetü’l-âmme, nr. 457).
5. Tebyînü’l-mücmel fî ʿilmi’l-cedvel (el-Hizânetü’l-âmme, nr. 540).
6. el-İntiḫâb fî vażʿi’l-usṭurlâb (el-Hizânetü’l-âmme, nr. 450; el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 1009, 6678, 7106).
7. el-Cümûʿ fî ʿilmi’l-mûsiḳā ve’ṭ-ṭubûʿ. H. G. Farmer tarafından İngilizce tercümesiyle birlikte neşredilmiştir (An Old Moorish Lute Tutor [Glasgow 1933] ve Studies in Oriental Musical Instruments [Glasgow 1939] içinde).
8. el-ʿAmelü’l-Fâsî (el-ʿAmeliyyâtü’l-Fâsiyye, Mâ cerâ bihi’l-ʿamel fî Fâs). Fas’ta kadı ve müftülerin mezhepteki hâkim görüş yerine, içinde bulunulan şartları ve ihtiyaçları göz önüne alarak verdikleri hükümlerden oluşan hukuk uygulamalarını ihtiva eder. Başta Kuzey Afrika olmak üzere Mâlikî mezhebinin yaygın olduğu diğer Afrika ülkelerinde büyük rağbet gören eser çeşitli tarihlerde basılmıştır (Fas 1310; Muhammed b. Kāsım es-Sicilmâsî’nin şerhiyle, I-II, Fas, ts., 1291, 1298, 1317).
9. et-Teysîr ve’t-teshîl fî ẕikri mâ aġfelehü’ş-Şeyḫ Ḫalîl min aḥkâmi’l-müġārese ve’t-tevlîc ve’t-tesyîr. Muhammed Ben Şeneb tarafından yayımlanmıştır (Revue algérienne et tunisienne de législation, XI [1895], s. 162-171).
10. el-İġtibâṭ bi-Şerḥi Nüzheti’l-istinbâṭ (el-Hizânetü’l-âmme, nr. 478; el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 5819).
11. Şerḥu’l-ʿAḳīde. Babası Abdülkādir el-Fâsî’nin eserine yazdığı şerhtir (el-Hizânetü’l-âmme, nr. 496).
12. Behcetü’l-ḳaṣîd bi-şerḥi’l-Merâṣıd. Babasının amcası Muhammed el-Arabî’nin Merâṣıdü’l-muʿtemed fî maḳāṣıdi’l-muʿteḳad adlı eserinin şerhidir (el-Hizânetü’l-âmme, nr. 95).
13. Zehrü’ş-şemârîḫ (eş-Şemârîḫ) fî ʿilmi’t-târîḫ (el-Hizânetü’l-âmme, nr. 494, 537; el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 844).
14. İbtihâcü’l-ḳulûb fî menâḳıbi (bi-ḫaberi)’ş-Şeyḫ Ebi’l-Meḥâsin ve şeyḫihî Sîdî ʿAbdirraḥmân el-Mecẕûb. Babasının dedesi Ebü’l-Mehâsin el-Fâsî ve onun şeyhinin menâkıbına dairdir (el-Hizânetü’l-âmme, nr. 522, 1222, 1449, 2627, 3306, 3582, 6145).
15. Ezhârü’l-bustân fî menâḳıbi’ş-Şeyḫ ʿAbdirraḥmân. Ebü’l-Mehâsin el-Fâsî’nin Ârif el-Fâsî diye tanınan kardeşi Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed el-Fâsî’nin biyografisine dairdir (el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 583).
16. Tuḥfetü’l-ekâbir fî menâḳıbi (aḫbâri)’ş-Şeyḫ ʿAbdilḳādir. Babası Abdülkādir el-Fâsî’nin biyografisine dairdir (el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 643, 707).
17. Ẕikru baʿżı meşâhîri Fâs fi’l-ḳadîm. İbnü’l-Ahmer ile diğer bazı müelliflere de nisbet edilen ve Büyûtâtü Fâsi’l-kübrâ adıyla yayımlanan eserin (Rabat 1972) Abdurrahman el-Fâsî tarafından ihtisar edildiği ve kitaba bazı ilâvelerde bulunulduğu söylenmektedir (Fâsî’nin eserleri için ayrıca bk. Muhammed el-Fâsî’nin bibliyografyadaki makalesi).
BİBLİYOGRAFYA
Muhammed el-Arabî el-Fâsî, Mirʾâtü’l-meḥâsin min aḫbâri’ş-Şeyḫ Ebi’l-Meḥâsin, Fas 1323/1905, s. 147-150.
Kādirî, Neşrü’l-mes̱ânî, II, 325-329.
Selâvî, el-İstiḳṣâ, VII, 45, 108.
Îżâḥu’l-meknûn, I, 9, 106, 113, 162, 296, 378; II, 142, 234, 412, 499, 525, 561, 659.
Brockelmann, GAL, II, 612; Suppl., II, 694-695.
Serkîs, Muʿcem, I, 1010.
Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, V, 145.
Abdüsselâm b. Abdülkādir b. Sûde, Delîlü müʾerriḫi’l-Maġribi’l-aḳṣâ, Dârülbeyzâ 1960-65, I, 62, 144, 175, 176, 185, 196, 217, 236; II, 289, 313, 377, 403, 407, 430.
Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, II, 735-736.
a.mlf., et-Terâtîbü’l-idâriyye (Özel), III, 21-23.
A. L. de Premare, Sîdi ʿAbd er-Raḥmân el-Mejdûb, Paris 1985, s. 155-189.
İbrâhim Harekât, et-Teyyârâtü’s-siyâsiyye ve’l-fikriyye bi’l-Maġrib ḳable’l-ḥimâye, Dârülbeyzâ 1405/1985, s. 263.
a.mlf., es-Siyâse ve’l-müctemaʿ fi’l-aṣri’ṣ-Ṣaʿdî, Dârülbeyzâ 1987, s. 192.
Ömer Ferruh, Meʿâlimü’l-edebi’l-ʿArabî, Beyrut 1406/1986, II, 777-781.
Muhammed el-Fâsî, “el-ʿÂlimü’l-mevsûʿî Ebû Zeyd ʿAbdurraḥmân el-Fâsî maʿa ḳāʾime kâmile li-müʾellefâtih”, MMLA, LVIII (1986), s. 122-140; aynı makale, el-Menâhil, XXXV, Rabat 1986, s. 55-80.
E. Lévi-Provençal, “ʿAbd al-Raḥmān al-Fāsī”, EI2 (İng.), I, 86.
Ch. Pellat, “al-Fāsī”, EI2 Suppl. (İng.), s. 302.
