FERŞAD EFENDİ

Trabzon’a bağlı Çaykara kazasının Yeşilalan köyünde doğdu. Asıl adı İbrâhim Hakkı’dır. Yazılarında bazan Ferşadzâde İbrâhim Hakkı imzasını kullanmasına rağmen yöresinde daha çok Ferşad Efendi diye tanınır. Doğum tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber altmış üç yaşlarında vefat ettiğine göre 1866 yılında doğduğu söylenebilir. Fakir bir aileye mensup olduğundan çocukluğunda bir süre çobanlık yaptı. Daha sonra üstün bir zekâya sahip bulunduğunu farkeden bazı âlimlerin telkiniyle yörenin müderrislerinden Huşolu Numan Efendi’den İslâmî ilimleri tahsil etmeye başladı. Küçük yaşına rağmen her yıl ramazan ayında civar illere giderek vaazlar veriyor, heyecanlı konuşmalarıyla kalabalık cemaatlerin ilgisini çekiyordu. Tahsiline devam ederken Trabzon yöresindeki bazı illerde kısa süreli imamlık görevlerinde bulundu. İcâzet aldıktan sonra İstanbul’a gitti ve ramazan ayında Ayasofya Camii’nde vaazlar verdi. Seyahati sırasında tanıştığı Kondulu Yûsuf Şevki Efendi ile İstanbul’da buluştu ve Süleymaniye’deki Gümüşhânevî Tekkesi’ne gidip Ahmed Ziyâeddin Efendi’yi ziyaret etti. Tekkeye girerken tasavvufa intisap etme niyeti olmamasına rağmen orada Yûsuf Şevki Efendi’den tarikat dersi almaya başladı. Memleketine döndükten sonra köyünde bir medrese kurdu ve çeşitli aralıklarla burada kırk yıl müderrislik yaparak 300’ü aşkın öğrenciye icâzet verdi. Of’ta müftülük, Samsun İdâdîsi’nde öğretmenlik yaptı. Okuyan öğrencilerin askerlikten muaf tutulması için kurulan komisyonlarda görevlendirildi. İşgal sırasında Ruslar’ın yağmalayıp Bayburt’tan Tiflis’e götürdükleri kitapların geri alınması için Şark ordusu kumandanı Kâzım Karabekir Paşa’ya yazdığı mektuptan anlaşıldığına göre Gümüşhânevî Ahmed Ziyâeddin adına Of, Rize ve Bayburt’ta kurulan vakıf kütüphanelerinin mütevelliliği görevini de yürütmüştür.

Ferşad Efendi bir taraftan müderrislik yaparken diğer taraftan tasavvufla meşgul oldu. Şeyhinin kızıyla evlenerek aralarındaki irtibatı kuvvetlendirdi. Daha sonra İstanbul’a gidip Gümüşhânevî Tekkesi’nde postnişin olan İsmâil Necâtî Efendi’nin yanında halvete girdi ve hilâfet mertebesini elde etti. Bu arada hacca da giden Ferşad Efendi, İsmâil Necâtî Efendi’den sonra Gümüşhânevî Tekkesi’nin postnişinliğine getirilmesine rağmen “şöhret âfettir” diyerek bu görevi benimsemedi ve ömrünün sonuna kadar memleketinde tedris ve irşad faaliyetlerine devam etti. Mehmet Zahit (Kotku) Efendi’nin halifelerinden olan torunu Ahmet Ferşat’ın naklettiğine göre Cumhuriyet’in ilânından sonra Mustafa Kemal Paşa ile iki defa karşılaştı. İlkinde “reîsü’l-ulemâ” sıfatıyla dinî konularda onunla tartıştı. İkincisinde ise şapka giymenin câiz olmadığına ilişkin fetvasından dolayı Trabzon’a celbedildi ve Atatürk’e şapka giyenin kâfir olacağına dair fetva verdiğini çekinmeden söyledi. Son dönemlerinde yürüyemeyecek hale gelmesine rağmen irşad faaliyetlerinden geri kalmamış, hatta müridlerinden Hopşeralı müderris Poyrazzâde Dursun Efendi onu sırtında taşıyarak yakın köylerde yapılan icâzet merasimlerine götürmüştür. 1 Temmuz 1930 tarihinde vefat etti ve Yeşilalan’daki medresesinin yanına defnedildi.

Çok defa günde bir bardak sütle veya sadece kahvaltı ile yetindiğinden 35 kilo ağırlığında nahif bir bünyeye sahip olan Ferşad Efendi’nin, İslâmî ilimlere vukufu ve müderrislikteki başarılarıyla tanınmakla beraber, Yeşilalan’daki medresesinde bulunan kütüphanesi bütünüyle kaybolduğundan eser yazıp yazmadığı bilinmemekte, dolayısıyla görüşlerini belirleme imkânı bulunmamaktadır. Onun belirgin vasfı, inandığı şeyleri tâviz vermeden nefsinde uygulayan ve bunu herkese telkin eden bir âlim olmasıdır. Hakkında söylenenlerden anlaşıldığına göre ilmî şahsiyetinde tasavvufî cephesi önemli bir yer tutar. “İki âlemde tasarruf ehlidir rûh-ı velî / Deme kim bu mürdedir bundan kime dermân ola / Ruh şemşîr-i Hudâ’dır ten gılâf olmuş ana / Dahi a‘lâ kâr eder bir tîğ kim uryân ola” beyitlerinde de söylediği gibi evliya ruhlarının iki âlemde de tasarruf sahibi olduğunu kabul eder. Müridlerince hakkında birçok menkıbe anlatılan Ferşad Efendi, toplumun kültür değişimine uğradığı hassas bir dönemde Trabzon yöresinde, hatta Karadeniz bölgesinin büyük bir bölümünde halkın dinî hayatı üzerinde unutulmaz tesirler bırakmış bir mürşid ve müderristir. Tesirleri ölümünden sonra da devam etmiştir. Çaykara’da müderris ve mürşid Hasan Râmi Yavuz, Of’ta Çalekli Dursun Feyzi Güven, yine Of’ta ünlü kıraat âlimi Mehmet Rüştü Âşıkkutlu, Suluova’da daha çok irşad faaliyetleriyle bilinen kayınbiraderi Ali Yücel, Samsun’da Açıkbaş diye tanınan Ömer Efendi ona mensup olan önemli kişiler arasında yer alır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1995 yılında İstanbul’da basılan 12. cildinde, 413-414 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.