GESCHICHTE der ARABISCHEN LITTERATUR

Brockelmann bu eseri, İstanbul’da bulunduğu sırada İbn Kuteybe’nin ʿUyûnü’l-aḫbâr’ı hakkında hazırladığı bir çalışmayı fazla satılmaz endişesiyle neşretmek istemeyen yayımcı E. Felber’in, herkesin ilgi duyacağı bir kitap yazması halinde onun yanı sıra bu eseri de basacağını söylemesi üzerine kaleme almıştır. Dört yıl ara ile yayımlanan iki kalın ciltten oluşan Geschichte der arabischen Litteratur (GAL) ilim âleminde büyük yankılar uyandırdı (Weimar 1898-1902) ve takdirle karşılandı. Yazar, bu iki cilt üzerine yaklaşık kırk yılda yaptığı ilâve ve düzeltmeleri de iki ek ciltte (Supplementband) topladı (Leiden 1937-1938). Mısır’ın İngilizler tarafından işgal edildiği 1882’den sonraki dönemi kapsayan III. ve son ek cildi de 1942’de yayımladı (Leiden).

Brockelmann I. cildin başında, eserin hazırlanmasında faydalandığı kaynakları ele alarak iki gruba ayırır. Bunlar, İbn Hallikân’ın Vefeyâtü’l-aʿyân’ı gibi biyografik mahiyetteki eserlerle İbnü’n-Nedîm’in el-Fihrist’i veya Kâtib Çelebi’nin Keşfü’ẓ-ẓunûn’u gibi bibliyografik eserler ve kütüphane kataloglarıdır. Sayıları 168’e varan ve aralarında Londra, Cambridge, Madrid, Paris, Berlin, Münich, Leiden, Dresden, Leipzig, Viyana, Roma, St. Petersburg, Uppsala, Kahire ve Lahor gibi şehirlerdeki kütüphanelerin katalogları ile, 1300-1310 (1883-1893) yılları arasında İstanbul’da basılan, içlerinde Ayasofya, Yenicami, Köprülü, Nuruosmaniye ve Râgıb Paşa kütüphanelerinin defterleri de (Devr-i Hamîdî katalogları) bulunan kataloglar, alfabetik olarak kütüphane adlarına göre kısaltma şeklinde verilmiştir. Ek ciltlerde bunların sayısı yeni neşredilenler sebebiyle çok artmış ve özellikle Hellmut Ritter’in sağladığı yardımla aralarına Esad Efendi, Damad İbrâhim, Fâtih, Lâleli, Selimiye, Selim Ağa, Süleymaniye ve Beyazıt Devlet kütüphaneleri gibi yirmiye yakın İstanbul kütüphanesinin defterleri katılmıştır. Ayrıca I. ek cildin başındaki listede yer almamakla birlikte eserden anlaşıldığına göre başka kütüphane defterlerinden de faydalanılmıştır.

Brockelmann, ek ciltlere uyarlanmış şekliyle eserin I. cildini 1943’te, II. cildini de 1949’da, daha önce ek ciltleri yayımlanmış olan E. J. Brill Yayınevi’ne (Leiden) yeniden bastırma imkânı buldu. Kitabın asıl kısımlarının tekrar düzenlenip genişletilerek ve tashih edilerek yeni baştan dizildiği bu ikinci baskıda ilk baskının sayfa numaraları da gösterilmiş, ayrıca Ritter tarafından yapılan tashihlerin sonuna parantez içinde onun adı eklenmiştir. Eserin I. cildi, Emevîler ve Abbâsîler dönemlerini kapsayacak şekilde iki ana bölüme ayrılmıştır. Başlangıçtan Emevîler’in çöküşüne (132/750) kadarki dönemde yazılan eserlerin incelendiği ilk bölüm Câhiliye, Hz. Peygamber ve Emevîler devri olmak üzere üç dönemde ele alınır. “Arap diliyle yazılmış İslâmî eserler” başlığını taşıyan ikinci bölüm ise 132-390 (750-1000) yılları arasında Abbâsî hâkimiyeti altındaki dönemle, 390’dan (1000) Bağdat’ın Hülâgû tarafından zaptedildiği 656 (1258) yılına kadar süren dönemi içine alır. II. cildin, Moğol hâkimiyetinden Mısır’ın Yavuz Sultan Selim tarafından fethine kadar olan zamanı ihtiva eden birinci bölümünde Mısır-Suriye, Irak, el-Cezîre, Kuzey Arabistan, Güney Arabistan, İran-Turan, Hindistan, Anadolu, Kuzey Afrika ve İspanya’da; 923’ten (1517) Napolyon’un Mısır’ı işgaline (1213/1798) kadarki dönemi kapsayan ikinci bölümünde Mısır-Suriye, el-Cezîre, Irak-Bahreyn, Kuzey Arabistan, Güney Arabistan, Uman, Doğu Afrika, İran-Turan, Hindistan, Malezya, Rumeli, Anadolu, Mağrib ve Sudan’da; 1213’ten (1798) sonrasını içine alan üçüncü bölümde ise Mısır, Suriye, Mezopotamya-Irak, Mekke, Güney Arabistan, Uman, İran, Afganistan, Hindistan, İstanbul, Rusya, Mağrib ve Sudan’da kaleme alınan eserler incelenmiştir.

I ve II. ciltlerle aynı tertibe göre düzenlenmiş olan ilk iki ek ciltteki eserler, yine aynı ülke ve bölge sıralamasına uygun olarak verilmiştir. Mısır’ın İngiliz işgaline uğramasından (1299/1882) sonraki dönemi (modern Arap edebiyatı) ele alan III. ek ciltte ise şiir, roman, hikâye ve drama türündeki eserlerle filoloji, tarih ve politika alanında yazılmış eserlerin incelendiği Mısır bölümünü Suriye, Amerika’daki Suriyeliler, Irak, Arabistan ve Mağrib literatürüne ayrılan küçük kısımlar takip eder. Bu cildin ilginç yönü, bu kadar çok sayıdaki kitabın ayrıntıları ile birlikte 500 sayfada tanıtılmış olmasıdır. Burada, diğer ciltlerde yapıldığı gibi kitapların sadece adlarının kaydedilmesiyle yetinilmemiş, bunların içerikleri, dil ve üslûpları hakkında da bilgi verilmiştir. Cildin daha sonraki sayfalarında sırasıyla kişi adları indeksi, kitap adları indeksi, Avrupalı şarkiyatçı ve yayımcıların indeksiyle bütün ciltlere şâmil olmak üzere ilâve ve tashihler bölümü yer alır.

Kitapta, bir müellifin hal tercümesiyle ilgili kısa bilgiler verildikten sonra bu bilgilerin alındığı klasik kaynaklar ve onun hakkında yapılan modern çalışmalar kaydedilir; bunu eğer varsa yazma eserlerinin kayıtlı bulunduğu kütüphane numaraları ile matbularının yayın yeri ve tarihleri takip eder. Aynı bilgiler bu eserler üzerine yapılan şerh, hâşiye, ihtisar vb. çalışmalar için de verilir. Bu sebeple Geschichte der arabischen Litteratur, araştırmacıların üzerinde çalıştıkları eserlerin yazma nüshalarına ulaşabilmek için en önce başvurdukları bütün bilim dallarını kapsayan genel bir bibliyografya kılavuzu niteliğindedir. Asıl ciltlerde yer alan şahıs ve kitaplar hakkındaki bilgilerin azlığından dolayı sık sık ek ciltlere gönderme yapılması, tertip kronolojik olduğu için bir tek konunun asır ve bölgelere göre parçalanması ve bu durumun ek ciltlerde de devam etmesi, metinde geçen bazı kütüphane adlarının baştaki listede yer almaması, eserde kullanılan bütün kısaltmaların bulunduğu bir listenin verilmemesi, başvurulan kütüphane kataloglarından kaynaklanan hataların dışında yazmaların konusu, müellifi ve istinsah tarihleri hakkında bazı yanlışlıkların bulunması, sonradan yapılan araştırmalar ve ortaya çıkan yazmalar ışığında bazı bilgilerinin değiştirilmesine gerek duyulması gibi birtakım hususlar bir yana bırakılacak olursa eser, Arapça yazılmış literatür alanındaki başvuru kitaplarının en önemlilerinden biridir. Müellifin kendi özel nüshası üzerinde çeşitli tashihler yaptığı bilinmekteyse de bu çalışma yayımlanmamıştır. Fuat Sezgin’in konulara göre düzenlediği Geschichte des arabischen Schrifttums adlı eseri, Geschichte der arabischen Litteratur’un eksiklerini tamamlaması, daha doğru ve yeni bilgiler ihtiva etmesi bakımından ondan çok daha mükemmeldir (bk. GESCHICHTE des ARABISCHEN SCHRIFTTUMS).

Brockelmann hayatta iken bu hacimli eserin Arapça’ya tercüme çalışmaları başlamış ve Abdülhalîm en-Neccâr tarafından Târîḫu’l-edebi’l-ʿArabî adıyla yapılan ilk üç ciltlik tercüme 1959-1962 yılları arasında, onun vefatı üzerine Seyyid Ya‘kūb Bekir ve Ramazan Abdüttevvâb tarafından gerçekleştirilen üç ciltlik tercüme de 1975-1977 yıllarında Kahire’de yayımlanmıştır. Her iki tercümede aynı yöntem uygulanarak eserin asıl ve ek ciltlerindeki bilgiler birleştirilmiş ve dipnotlarda ilk üç ciltte “yıldız” işaretiyle, diğer üç ciltte de “mütercim” ibaresiyle belirtilen çeşitli ilâveler yapılmıştır. Bunlar yazmaların neşri, verilen bilgi ve biyografilerle ilgili bazı kaynak ve referansların eklenmesi, birtakım terim ve deyimlerle gerek görülen isim, lakap ve nisbelerin açıklanması, muhtasar biyografilere yazarın vefat yeri ve tarihinin ilâve edilmesi ve çeşitli yanlışlıkların, iltibasların düzeltilmesi gibi konulara dair kısa notlardır. Daha sonra Mahmud Fehmî Hicâzî’nin yönetiminde oluşturulan ve kendisiyle birlikte Ömer Sâbır Abdülcelil, Garîb Muhammed Garîb, Hasan Mahmûd İsmâil, Abdülhalîm Mahmûd, Muhammed Avnî Abdurrauf, Said Hasan Buhayrî ve Seyyid Yakub Bekir’in yer aldığı bir heyet eserin tercümesini bitirmiş (1987) ve tamamına yakın bir kısmı yayımlanmıştır (I-IX, Kahire 1992-1995. Daha önce yayımlanan altı cilt, bu neşrin ilk üç cildini oluşturmaktadır). Muhammed Hamîdullah tarafından, yine asıl ve ek ciltlerin birbirine karıştırılması suretiyle Haydarâbâd Osmâniye Üniversitesi adına yapılan Urduca çevirinin neşri de şimdiye kadar gerçekleştirilememiştir. Corcî Zeydân’ın, Târîḫu âdâbi’l-luġati’l-ʿArabiyye adlı eserinde metot, muhteva ve kronolojik tertip itibariyle Geschichte der arabischen Litteratur’dan etkilendiği görülür.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1996 yılında İstanbul’da basılan 14. cildinde, 35-37 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.