HASAN NİZÂMÎ

VI. (XII). yüzyılın sonlarında Nîşâbur’da doğdu. Babası, İran edebiyatının tanınmış simalarından Nizâmî-i Arûzî’dir. Hasan Nizâmî, şeyhi Muhammed Kûfî’nin tavsiyesiyle Gurlu Muizzüddin Muhammed b. Sâm’ın hâkimiyetindeki Gazne’ye gitti. Burada bir süre kaldıktan sonra rahatsızlığı sebebiyle Kutbüddin Aybeg’in ele geçirdiği Delhi’ye göç etti. Delhi’de Sadr-ı Alâ Şerefülmülk ile tanıştı ve onun himayesine girip saraya intisap etti. Kutbüddin Aybeg’in bazı seferlerine katıldı. Aybeg’den sonra İltutmış’ın da ilgisini çekti ve himayesine mazhar oldu. Saraya yakınlığı, fetihlere katılan kumandan ve askerlerle temasları, yazmakta olduğu tarih kitabı için ona önemli malzeme sağlamıştır. Hasan Nizâmî’nin ne zaman ve nerede vefat ettiği bilinmemektedir. 614’te (1217) öldüğünü ileri sürenler bulunduğu gibi, eserinde Abbâsî halifesi tarafından Şemseddin İltutmış’a gönderilen elçilik heyetine dair mâlûmat vermesine dayanarak 626’da (1229) vefat ettiğini söyleyenler de vardır.

Hasan Nizâmî’nin 602 (1206) yılında, saraydaki dostlarının teşvikiyle Sultan Muizzüddin Muhammed ve Kutbüddin Aybeg’in başarılarını anlatmak üzere yazmaya başladığı Tâcü’l-meʾâs̱ir fi’t-târîḫ (Tâcü’l-meʾâs̱ir fî aḥvâli mülûki’l-Hind) adlı Farsça eseri oldukça ağdalı bir dille kaleme alınmıştır. Müellif eseri önce Arapça olarak yazmaya karar vermiş, ancak Hindistan’da Farsça daha yaygın olduğundan bu dili tercih etmiştir. Eser Delhi Sultanlığı’nın ilk resmî tarihidir; Muizzüddin’in Ecmîr’i fethiyle (588/1192) başlar ve Nâsırüddin Muhammed’in Lahor valiliğine tayiniyle (614/1217) sona erer. Ancak British Museum’daki nüsha (Or., nr. 2047) 626 (1229) yılına kadar gelmektedir. Üç Delhi sultanının, Muizzüddin Muhammed b. Sâm (1192-1206), Kutbüddin Aybeg (1206-1210) ve Şemseddin İltutmış’ın (1210-1235) devriyle ilgili bilgi ihtiva eden eser Muizzüddin’in himayesinde yazılmaya başlanmış, onun ölümünden sonra Aybeg’in himayesinde yazımı sürdürülmüştür. Eser, özellikle Aybeg hakkında başka kaynaklarda bulunmayan önemli bilgiler ihtiva eder.

Tâcü’l-meʾâs̱ir, dönemin sosyal ve kültürel hayatı üzerinde durmakta, bilhassa günlük hayatta kullanılan her çeşit malzeme ve aletle ilgili olarak verdiği bilgiler XIII. yüzyılda Hindistan’ın içinde bulunduğu şartları ortaya koymaktadır. Eser bir bütün olarak ele alındığı takdirde bir tarih kitabı değil askerî seferleri ihtiva eden bir “fetihnâme” olarak değerlendirilebilir. Hasan Nizâmî olayları yazarken objektif kalamamışsa da eseri Hindistan ve Afganistan tarihi açısından önemli bir kaynaktır. Berenî, Tâcü’l-meʾâs̱ir’i Delhi tarihi hakkında yazılmış en güvenilir eserler arasında zikreder.

Tâcü’l-meʾâs̱ir’in British Museum (Or., nr. 2047), Süleymaniye (Ayasofya, nr. 2991; Fâtih, nr. 4204) ve Topkapı Sarayı Müzesi (III. Ahmed, nr. 2637) kütüphanelerinde çeşitli nüshaları bulunmaktadır. H. M. Elliot ile J. Dowson eseri özet halinde İngilizce’ye çevirmişlerdir (“Taju’l-Maasir of Hasan Nizami”, The History of India, II, 204-243).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1997 yılında İstanbul’da basılan 16. cildinde, 333 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.