https://islamansiklopedisi.org.tr/humeydi-abdullah-b-zubeyr
Soyu Kusay’da Hz. Peygamber’in soyu ile birleşen Humeydî Mekkî nisbesiyle de anılır. Fudayl b. İyâz, Derâverdî, Velîd b. Müslim, Vekî‘ b. Cerrâh, Süfyân b. Uyeyne gibi âlimlerden hadis, İmam Şâfiî’den fıkıh tahsil etti. Kendisinden Buhârî, Zühlî, Ebû Zür‘a er-Râzî, Hanbel b. İshak, Fesevî, Ebû Hâtim Muhammed b. İdrîs er-Râzî gibi âlimler rivayette bulundular. Süfyân b. Uyeyne’den on dokuz yıl boyunca hiç ayrılmayıp kendisinden hadis rivayet ettiği için onun hadislerini en iyi bilenlerden biridir. Bu durumu dikkate alan İbn Hayr el-İşbîlî, Humeydî’nin el-Müsned’ini “Müsnedü’l-Humeydî an Süfyân b. Uyeyne” şeklinde kaydetmiştir (Fehrese, s. 144). Mekke ve Mısır’da İmam Şâfiî ile uzun süre birlikte olan Humeydî Şâfiî’nin ölümünden sonra Mısır’dan Mekke’ye döndü ve burada on beş yıl fetva verip hadis okuttu. Humeydî Rebîülevvel 219’da (Mart 834) Mekke’de vefat etti; bu tarih bazı kaynaklarda 220 (835) olarak da zikredilir. İshak b. Râhûye, Ahmed b. Hanbel ve Buhârî’nin “imam” dediği, diğer cerh ve ta‘dîl âlimlerinin de hüccet, hâfız ve sika diye andığı Humeydî’nin rivayetleri İbn Mâce’nin es-Sünen’i dışındaki Kütüb-i Sitte’de yer almıştır.
Eserleri. 1. el-Müsned. Sahâbenin faziletine ve müslüman oluş sırasına göre düzenlenerek Ebû Bekir’in müsnediyle başlayan, 1327 hadis ihtiva eden ve Mekke’de kaleme alınmış ilk müsnedler arasında sayılması gereken eserde Hz. Peygamber’in hadisleri yanında az miktarda sahâbe ve tâbiîne ait haberlere de yer verilmiştir. Habîbürrahman el-A‘zamî (Haydarâbâd 1381-1382/1962-1963; Beyrut 1382; Karaçi 1383/1963; Kahire 1399/1979) ve Hüseyin Selîm Esed (Dımaşk 1996) tarafından iki cilt halinde yayımlanan el-Müsned’i, Zübeyr Ali Zeî de tahkik etmiş olup bu çalışma henüz müsvedde halindedir (Halid Zaferullah Daudi, s. 336). Ahmed b. Ebû Bekir el-Bûsîrî (ö. 840/1436), Tayâlisî, Müsedded b. Müserhed, Ebû Bekir İbn Ebû Şeybe, İshak b. Râhûye, İbn Ebû Ömer, Ahmed b. Menî, Abd b. Humeyd, Hâris b. Ebû Üsâme, Ebû Ya‘lâ el-Mevsılî’nin müsnedleriyle birlikte Humeydî’nin müsnedindeki zevâidi İtḥâfü’l-ḫıyere bi-zevâʾidi’l-mesânîdi’l-ʿaşere adlı eserinde bir araya getirmiş (Brockelmann, GAL, II, 79-80; Suppl., II, 72), ayrıca Beşşâr Avvâd Ma‘rûf ile dört arkadaşının hazırladığı el-Müsnedü’l-Câmiʿ (I, 6) içinde yer almıştır. Murâd Mustafa Kâmil Vâizüddin Hasan, Kütüb-i Sitte’de bulunmadığı halde bu eserde yer alan rivayetleri Zevâʾidü Müsnedi’l-Ḥumeydî ʿale’l-Kütübi’s-sitte adlı yüksek lisans tezinde bir araya getirmiştir (Mekke 1407/1987, Câmiatü Ümmi’l-kurâ). Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî Fihrisü eḥâdîs̱i Müsnedi’l-Ḥumeydî (Beyrut 1987), Muhammed Eymen b. Abdullah b. Hasan eş-Şebrâvî Fehârisü Müsnedi’l-Ḥumeydî (Beyrut 1408/1988) ve Muhammed Lühaydân Tertîbü eḥâdîs̱ ve âs̱âri’l-Müsned li’l-İmâm Ebû Bekir el-Ḥumeydî (Riyad 1408/1988) adıyla el-Müsned için fihristler hazırlamışlardır.
2. Uṣûlü’s-sünne. el-Müsned’in sonunda (Habîbürrahman el-A‘zamî neşri) Abdullah b. Süleyman el-Gufeylî (Medine 1416/1995) ve Abdullah b. Yûsuf el-Cüdey‘ (Mecelletü’l-ḥikme, sy. 1 [1414/1993], s. 281-288) tarafından müstakil olarak yayımlanmıştır. Bu küçük risâlede kazâ ve kader, imanın söz ve fiilden ibaret olduğu, artıp eksileceği, Kur’an’ın mahlûk olmadığı, rü’yetullah, müteşâbih âyetlerin te’vil edilemeyeceği, İslâm’ın temel esaslarını reddetmedikçe büyük günah işleyenin kâfir olmayacağı gibi dönemin tartışılan itikadî konularında Ehl-i sünnet’in görüşleri ele alınmıştır. Humeydî’nin bunlardan başka Kitâbü’n-Nevâdir, Kitâbü’d-Delâʾil, er-Red ʿale’n-Nuʿmân ve Kitâbü’t-Tefsîr adlı eserlerinin bulunduğu kaynaklarda zikredilmektedir.
Muhammed Mübârek es-Seyyid 1396 (1976) yılında el-İmâm el-Ḥumeydî ve Müsnedühû adlı bir doktora tezi hazırlamış (Muhyiddin Atıyye v.dğr., II, 508), Ahmed b. Abdurrahman es-Seviyyân da el-İmâm ʿAbdullāh b. Zübeyr el-Ḥumeydî ve kitâbühü’l-Müsned adıyla bir eser kaleme almıştır (Riyad 1416/1996).
BİBLİYOGRAFYA
İbn Sa‘d, eṭ-Ṭabaḳāt, V, 502.
Buhârî, et-Târîḫu’l-kebîr, V, 96-97.
a.mlf., et-Târîḫu’ṣ-ṣaġīr, II, 339.
Fesevî, el-Maʿrife ve’t-târîḫ, II, 179.
İbn Ebû Hâtim, el-Cerḥ ve’t-taʿdîl, V, 56-57; VIII, 40.
İbn Hibbân, es̱-S̱iḳāt, VIII, 341.
İbn Hazm, Cemhere, s. 117.
Abbâdî, el-Fuḳahâʾü’ş-Şâfiʿiyye, s. 15-16.
Sem‘ânî, el-Ensâb, IV, 231, 233.
İbn Hayr, Fehrese, s. 144.
Mizzî, Tehẕîbü’l-Kemâl, XIV, 512-515.
İbn Abdülhâdî, Ṭabaḳātü ʿulemâʾi’l-ḥadîs̱ (nşr. Ekrem el-Bûşî), Beyrut 1409/1989, II, 57-58.
Zehebî, Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, II, 413-414.
a.mlf., Aʿlâmü’n-nübelâʾ, X, 616-621.
Sübkî, Ṭabaḳāt (Tanâhî), II, 140-141.
Safedî, el-Vâfî, XVII, 179.
İsnevî, Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye, I, 19-20.
İbn Kesîr, Ṭabaḳātü’l-fuḳahâʾi’ş-Şâfiʿiyyîn (nşr. Ahmed Ömer Hâşim – M. Zeynühüm Muhammed Azeb), Kahire 1413/1993, I, 139.
Fâsî, el-ʿİḳdü’s̱-s̱emîn, V, 160-161.
İbn Hacer, Tehẕîbü’t-Tehẕîb, V, 215-216.
İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, II, 231.
Süyûtî, Ḥüsnü’l-muḥâḍara, I, 347.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1418, 1682, 1685.
Brockelmann, GAL, II, 79-80; Suppl., II, 72.
Sezgin, GAS (Ar.), I, 189-190.
M. Hasan Heyto, el-İctihâd ve ṭabaḳātü müctehidî eş-Şâfiʿiyye, Beyrut 1409/1988, s. 85-86.
Beşşâr Avvâd Ma‘rûf v.dğr., el-Müsnedü’l-Câmiʿ, Beyrut 1993, I, 6.
Abdülgaffâr Süleyman el-Bündârî v.dğr., Mevsûʿatü ricâli’l-kütübi’t-tisʿa, Beyrut 1413/1993, II, 278.
Muhyiddin Atıyye v.dğr., Delîlü’l-müʾellefâti’l-ḥadîs̱i’ş-şerîf, Beyrut 1416/1995, II, 508.
Halid Zaferullah Daudi, Pakistan ve Hindistan’da Şâh Velîyullah ed-Dehlevî’den Günümüze Kadar Hadis Çalışmaları, İstanbul 1996, s. 336.
