HÜSEYİN HÜSÂMEDDİN YASAR

Kasım 1869’da Amasya’da Çeribaşı mahallesinde doğdu. Abdizâde Hacı Mehmed Ağa’nın oğludur. İlk öğrenimine 1879’da mahalledeki Balcı Mektebi’nde başlayıp Kur’an’ı ezberledikten sonra 1883’te girdiği Mekteb-i Rüşdiyye’yi 1887’de bitirdi. Amasya Tarihi’nde (I, 334-340) yer alan otobiyografisine göre rüşdiyede okurken aynı zamanda Fars dili ve edebiyatıyla ilgili özel dersler almış, Abdüllatif Efendi Kütüphanesi’ndeki birçok kitabı inceleme fırsatı bularak bilgisini geliştirmeye çalışmış, Amasya tarihine dair ilk bilgileri de bu sırada toplamaya başlamıştır. 1889’da tahsilini ilerletmek için İstanbul’a giderek Kalenderhâne Medresesi’nde ikamet etti; aynı zamanda Tokadîzâde Ahmed Nûreddin Efendi’ye mülâzım oldu. Kendi ifadesine göre tatillerde bütün İstanbul kütüphanelerini dolaşarak bilgi toplamaya gayret etti. 1894’te Girit’e, 1895’te Şam’a, oradan da Hicaz’a gitti; Hanya ve Şam’daki kütüphanelerde çalıştı; daha sonra İstanbul’a döndü ve ardından Amasya, Vezirköprü, Ladik, Çorum, Merzifon, Bursa ve Selânik’te malzeme toplamayı sürdürdü. Biyografisinde adlarını verdiği hocalardan on yıl süre ile ders okuduktan sonra nihayet 1899’da Ahmed Nûreddin Efendi’den icâzetnâme aldı. Bundan biraz önce de 1898’de ferâiz okuduğu hocası Kısmet-i Askeriyye Mahkemesi mukayyidi Perşembeli Ahmed Remzi Efendi’nin muavinliğine getirilmişti. Bu memuriyetini İstanbul ve civarındaki mehâkim-i şer‘iyye sicillerini incelemek için bir fırsat olarak değerlendirdi ve Amasya ricâline ait bunlardan bilgi topladı. 1901’de Şeyhülislâm Mehmed Cemâleddin Efendi’nin takdirine mazhar olarak surre-i hümâyun niyâbet-i şer‘iyyesine tayin edildi. Bu görevde iken ikinci defa Şam ve Hicaz’ı görme fırsatı buldu. Dönüşünde Vezirköprü nâibliğine getirildi ve fiilen 1903 Martında göreve başladı. 1905 Ekiminde Osmancık’a, ardından Niksar’a ve 1911’de de Refahiye’ye gönderildi. Son memuriyeti Evkaf Nezâreti kuyûd-ı kadîme mütercimliğidir.

İlim hayatına daha çocuk yaşta Amasya meşhurlarının hayatını araştırmak ve Asrî mahlasıyla manzumeler yazmakla başlayan Hüseyin Hüsâmeddin daha sonra bütün çalışmalarını Türk dili ve tarihi üzerinde yoğunlaştırmıştır. Ayrıca Târîh-i Osmânî Encümeni’nin kuruluşundan itibaren üyesiydi. 10 Şubat 1939 tarihinde Şişli’deki evinde vefat etti ve Feriköy Mezarlığı’nda toprağa verildi.

Hüseyin Hüsâmeddin’in İstanbul, Selânik, Hanya, Şam, Hicaz, Amasya, Bursa gibi çeşitli şehirlerde arayıp bulduğu el yazmaları, mahkeme sicilleri, vakfiyeler, kitâbeler, mezar taşları gibi ilk kaynaklara başvurarak hazırladığı eserleri büyük değer taşımaktadır. Ancak başvurduğu kaynakları çoğunlukla göstermemiş olması ve bazı konularda aşırı etimolojik benzetmelere kalkışması yazdıklarının ilmî değeri hakkında tereddütlere sebep olmuştur. Buna rağmen yerli ve yabancı birçok tarihçi onun başeseri olan Amasya Tarihi’nin değerini takdir etmiştir. Eserin bazı konularda gerçek bir hazine olduğunu söyleyen Franz Babinger, hiç olmazsa kısmen Batı dillerinden birine çevrilmesi tavsiyesinde bulunmuştur. Hüseyin Hüsâmeddin’in en belirgin özelliği, aldığı kuvvetli İslâm kültür ve terbiyesine rağmen “koyu bir Türkçü” oluşudur. Hayatının gayesini “Türk tarihini ve dilini araştırmak” olarak göstermesi, devşirmeler hakkında çok ağır hükümler vermesi, “dilde Türkçülük” cereyanının içinde yer alması gibi hususlar onun bu yönünü açıkça göstermektedir.

Eserleri. 1. Amasya Tarihi. Aslında on iki cilt olup İstanbul’da 1912-1928 yılları arasında ancak dört cildi basılabilen eser müellifin en önemli çalışmasıdır. Amasya Belediyesi tarafından 1979 yılında satın alınan kitabın V. cildi kayıptır; yazma halindeki VI-XII. ciltleri ise emanet olarak Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. Eserin basılan ciltlerindeki bazı hatalar Amasya müftüsü Sabri Yetkin tarafından düzeltilmiş olup bu nüsha Ankara’da Kâmil Şahin’in özel kütüphanesindedir.

2. Evkāf-ı Hümâyun Nezâretinin Târihçe-i Teşkîlâtı ve Nüzzârın Terâcim-i Ahvâli (İstanbul 1335). İbnülemin Mahmud Kemal ile birlikte kaleme aldıkları eserin tarihçe kısmı Hüseyin Hüsâmeddin’e aittir. Eser Nazif Öztürk tarafından sadeleştirilmek suretiyle yayımlanmıştır (VD, sy. 15-19 [1982-1985]).

3. Temel. “Türk dilinde harflerin vaziyetleriyle mânalarını, kelimelerin teşkilâtıyla iştikaklarını keşf ve ispat eden temel” başlığını taşıyan bu eserin ancak birinci cüzü yayımlanabilmiştir (İstanbul 1926).

4. Paşa Armağanı. Paşa kelimesinin Türkçe olduğunu göstermek amacıyla kaleme alıp Mustafa Kemal Paşa’ya ithaf ettiği eserin bizzat müellifin el yazısıyla olan nüshası Amasya’da Hüseyin Menç’in özel kütüphanesinde bulunmaktadır.

Hüseyin Hüsâmeddin’in Osmanlı dönemindeki nişancıların hayatını incelediği Nişancılar Durağı ve Osmanlı Meşâhiri, Türk Takvimi, Dîvân-ı Vezâret, Türk Fiilleri, Türk İsimleri, Kitâbü’t-tasrîf: Temel Külliyatından Fiiller Hakkında Mülâhazât-ı Sarfiyye, Türk Sıfatları: Türk Çavları adlı eserleriyle et-Tuhfetü’z-zekiyye fi’l-lugati’t-Türkiyye çevirisi henüz yayımlanmamış, Türk Emniyet Teşkilâtı Tarihi adlı eseri ise kaybolmuştur. Ayrıca Târîh-i Osmânî Encümeni Mecmuası ve Türk Tarihi Encümeni Mecmuası’nda, İkdam ve Türk Yurdu gibi bazı gazete ve mecmualarda dil ve tarih konularında makaleleri yayımlanmıştır. Bunlar arasında “Koca Mehmed Paşa”, “Alâeddin Bey”, “Sultan Altunbaş”, “Molla Fenârî”, “Orhan Bey’in Vakfiyesi” adlı makaleleri özellikle zikredilebilir (Sarıcaoğlu, XIV [1994], s. 46).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1998 yılında İstanbul’da basılan 18. cildinde, 551-552 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.