https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-azzuz-mustafa-b-muhammed
Cezayir’in güneyindeki Zâb bölgesinde Biskre’ye bağlı küçük bir yerleşim birimi olan Burc’da doğdu. Soyu Hz. Hasan’a ulaşır. Babası, Halvetiyye-Hifniyye tarikatının kollarından Rahmâniyye tarikatı şeyhi idi. Meşâyihten olan dedelerinin Burc’da açtıkları zâviyede yetişen İbn Azzûz tahsilini burada tamamladı. Daha sonra Tuvelka’ya giderek babasının halifesi Ali b. Ömer’e intisap etti. Seyrüsülûkünü onun yanında tamamlayıp hilâfet aldıktan sonra Burc’a döndü (1258/1842). Bir süre sonra Biskre’nin Fransız işgaline uğraması sebebiyle Tunus’a giderek Nefta’ya yerleşti. Burada bir zâviye açıp irşad faaliyetine başlayan İbn Azzûz’ün, mensup olduğu Halvetiyye tarikatının seyrüsülûk usulünde yaptığı bazı değişiklikler ve kolaylaştırıcı uygulamalar çevresinde kısa zamanda çok sayıda dervişin toplanmasını sağladı. İsteyenlere ağır bir riyâzet uygularken sıradan insanlar için beş vakit namazı yeterli görüp sadece kelime-i tevhid zikrine devam etmelerini tavsiye etmesi onun bu uygulamaları arasındadır.
Güçlü hitabetiyle tanınan İbn Azzûz, halk üzerindeki mânevî nüfuzu sebebiyle Tunus hükümeti tarafından 1864’te isyan hareketi başlatan kabileleri yatıştırmakla görevlendirildi ve âsilerin lideri İbn Gızâhum ile görüştü. Yöredeki kabileleri ve yerleşim birimlerini dolaşarak bu görevini başarıyla yerine getirdikten sonra hacca gitti. Hac dönüşü zâviyesinde irşad faaliyetine devam eden İbn Azzûz Zilhicce 1282 (Mayıs 1866) tarihinde Nefta’da vefat ederek zâviyesine defnedildi.
Kendi adına nisbetle Azzûziyye diye anılan tarikatının silsilesi Ali b. Ömer, babası Muhammed b. Azzûz, Muhammed b. Abdurrahman el-Ezherî vasıtasıyla Hifniyye tarikatının kurucusu Muhammed b. Sâlim el-Hifnî’ye ulaşır. Kaynaklarda, çok sayıda halife yetiştirdiği ve mensuplarının boyunlarına taktıkları beyaz tesbihlerle tanındıkları kaydedilmektedir. Sûfîliğinin yanı sıra Mâlikî fakihi olarak da tanınan İbn Azzûz Tunuslu meşhur âlim Muhammed Hıdır Hüseyin’in anne tarafından dedesidir.
İbn Azzûz’ün Behcetü’ş-şâʾiḳīn fî ravżati’l-envâr li’l-ʿârifîn, Risâle fi’s-sülûk ile’ṭ-ṭarîḳati’l-Ḫalvetiyye, Risâle fî menâḳıbi ʿAlî b. ʿÖmer eṭ-Ṭuvelḳī adlı eserleri bulunmaktadır. Bunlardan tasavvufa dair manzum bir eser olan Behcetü’ş-şâʾiḳīn oğlu İbn Azzûz Muhammed Mekkî tarafından şerhedilmiştir (Mahfûz, III, 381).
BİBLİYOGRAFYA
İbn Ebü’d-Dıyâf, İtḥâfü ehli’z-zamân, Tunus 1964, I, 142.
Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, s. 391.
Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 458.
Îżâḥu’l-meknûn, I, 201.
Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, III, 882.
Muhammed Muvâide, Muḥammed el-Ḫıḍır Ḥüseyn: Ḥayâtühû ve âs̱âruh, Tunus 1974, s. 22-25.
L. C. Brown, The Tunisia of Ahmad Bey 1837-1855, Princeton 1974, s. 177-178.
A. H. Green, The Tunisian Ulama 1873-1915, Leiden 1978, s. 58, 175.
Âdil Nüveyhiz, Muʿcemü aʿlâmi’l-Cezâʾir, Beyrut 1400/1980, s. 232-233.
Mahfûz, Terâcimü’l-müʾellifîn, III, 379-381.
D. S. Margoliouth, “Raḥmāniyya”, EI2 (İng.), VIII, 399.
