İBN SÛDE, Muhammed Âbid

Ebû İnân el-Merînî zamanında (1348-1358) Endülüs’ten Fas’a göç eden, kadılık, hitabet, fetva ve telif alanında önemli şahsiyetlerin yetiştiği İbn Sûde ailesine mensuptur. Fas Ahmediyye Kütüphanesi’nin kurucusu muhaddis Ebü’l-Abbas Sîdî Ahmed İbn Sûde’nin oğlu ve Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde’nin anne tarafından dedesidir. Küçük yaşta hıfzını tamamladıktan sonra tecvid ve kıraat okudu. Ardından Karaviyyîn Medresesi’ne girdi. Hocaları arasında ilk hocası olan babası Şeyhülislâm Sîdî Ahmed İbn Sûde, amcası Mehdî b. Tâlib İbn Sûde, fakih Ebû Bekir el-Bennânî, amcazadesi Ali b. Mehdî İbn Sûde, İbrâhim b. Muhammed İbn Sûde sayılabilir. Muhammed Âbid, Karaviyyîn Medresesi’nden mezuniyeti öncesinde babasının başkanlık ettiği heyette Sultan II. Hasan’ın huzurunda hadis okumakla görevlendirildi. Medreseyi bitirdikten sonra Fas’taki Endülüs Camii’nde vâizlik görevine getirildi. Ardından Mevlây Abdülhafîz tarafından Cedîde şehri kadılığına tayin edildi. Beş yıl yürüttüğü bu görevden 1912’de istifa ederek Fas’ta II. İdrîs Türbesi’nin bulunduğu külliyedeki camide imam-hatiplik yapmaya başladı. Bu yıllardan itibaren araştırma ve telif çalışmalarına ağırlık verdi; çalışmalarına vefatına kadar yaklaşık otuz yıl devam etti. 16 Mart 1940 tarihinde vefat etti ve Zâviyetü’l-Irâkıyyîn’de defnedildi.

Eserleri. 1. Buġyetü’l-üdebâʾi’l-ekyâs bi-ḳısmeti mâʾi Vâdî Fâs. 1917’de Fas vadisi sularının şehir ve saray arasında taksimi hususunda çıkan anlaşmazlığı çözmek için kaleme alınan kitapta bu konuyla ilgili sultan fermanları ve buna işaret eden diğer resmî belgeler delil olarak kullanılmıştır.

2. Ravżatü’l-efrâḥ ve nüzhetü’l-ekyâs bi’r-reddi ʿalâ men lemeze meḥârîbe Fâs. Genelde Fas şehri cami ve mescidlerinin mihraplarından, özellikle de II. İdrîs hazîresindeki caminin mihrabından bahsedilen eserin sonunda bu camilerde görev yapan hatip ve imamların biyografilerine de yer verilmiştir.

3. el-Enbâʾü’l-menşûde fî (şemâʾili) ricâli beyti Benî Sûde. Nakîbüleşrâf Ebü’r-Rebî‘ Sîdî Süleyman b. Muhammed el-Havvât’ın er-Ravżatü’l-maḳṣûde ve’l-ḥulelü’l-memdûde fî meʾâs̱iri Benî Sûde adlı eserine zeyil olarak kaleme alınmıştır.

4. Buġyetü’l-ereb bi-baʿżı mâ yeteʿallaḳu bi-ṣıyâmi şehri Receb.

5. Müsâmeretü’l-aʿlâm ve tenbîhü’l-ʿavâm bi-kerâhiyyeti’l-ḳıyâm li-ẕâkiri mevlidi Ḫayri’l-enâm (Cezayir 1339).

6. el-Ḥüccetü’d-dâmiġa bi’l-burhân ve’d-delîl li-külli men aḥdes̱e firyete’l-ḳıyâm bi’l-ḳıyâs ve’t-teʾvîl. İki hasım arasında eşitliğin gözetilmesi hakkındadır.

7. Refʿu’s-sütûr ʿan vechi şüʾûmi ẕevâti’l-ḥudûr.

8. Yütmiyyetü ʿaḳdi’n-nüḥûr li-ḥüsni muʿâşereti ẕevâti’l-ḫudûr. Fas kadınının, karı-kocanın sosyal hayatı ve bununla ilgili meselelere dairdir.

9. et-Teʿâḍuḍ ve’l-iʾtilâf bi-ḳabûli ḫaberi müdîri âleti’t-telġrâf. Telgrafla haberleşmeyi aklî ve şer‘î delillerle ele aldığı bu risâlesinde müellif telgrafı sahanın uzmanı gibi tavsif etmiştir (el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 6572).

10. İzâletü(Refʿu)’l-lübs ve’ş-şübühât ʿan s̱übûti’ş-şeref min ḳıbeli’l-ümmehât. O dönemdeki âlimlerin çoğunun ilgilendiği bu konuda kaleme alınan ilk eserdir (Kahire 1321).

11. Terâcimü ruvâti’l-kütübi’s-sitte. Tamamlanamamıştır.

12. er-Ravżatü’l-maʿhûde bi-tercemeti Ebi’l-ʿAbbâs Aḥmed İbn Sûde.

13. İstinzâlü’r-raḥamât bi’ṭ-ṭabʿ ve’n-naġamât. Mûsiki ilmi, makamları, Endülüs mûsikisi, mûsikinin Mağrib’e girişi, kavramları ve mûsiki aletlerinin anlatıldığı bir eserdir.

14. Maḳāme fî tafżîli Medîneti Fâs ʿalâ sâʾiri müdüni’l-Maġrib.

İbn Sûde, bunların dışında babasının Buhârî’nin eserine hâşiye olarak yazdığı el-Fecrü’ṭ-ṭâliʿ ʿale’ṣ-Ṣaḥîḥi’l-câmiʿ adlı eserini derlemek amacıyla uzun yıllar çalışmış ve şerhi üç ciltte bir araya getirmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 601-602 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.