İBNÜ’l-MUVAKKİT

Merakeş’te doğdu. Babası bu şehirdeki İbn Yûsuf Camii’nde muvakkitlik yaptığı için İbnü’l-Muvakkit diye tanındı; daha sonra aynı görevi üstlenince Muvakkit lakabıyla da anıldı. İlk öğrenimini, babasının yönlendirmesiyle tasavvuf ehli âlimlerin ders verdiği medreselerde tamamladı ve hocalarından çok etkilendi. İbnü’l-Muvakkit, telif faaliyetine Faslı tanınmış şahsiyetlerin biyografilerini yazmakla başladı ve 1917-1929 yılları arasında kaleme aldığı dört eseriyle adını duyurdu. Bu alanda aralarında İbn Asker el-Mağribî, İbnü’l-Kādî ve Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî’nin de bulunduğu Mağrib’in meşhur biyografi yazarlarının metoduna uymuş ve onların geleneksel çizgisini devam ettirmiştir. Daha sonra Muhammed Abduh, Reşîd Rızâ gibi İslâmî ıslah hareketi mensuplarının eserleriyle Muhammed Hâfız İbrâhim ve Muhammed el-Müveyhilî’nin hiciv ağırlıklı romanlarını okuyunca onlardan etkilendi. Bu âni değişikliğin ardından, geleneksel İslâm anlayışını sürdüren muhafazakâr ulemâya karşı ıslahatçıların yanında yer aldı ve onların yürüttüğü mücadeleyi heyecanla savundu. Ölümüne kadar tarikatlara, dervişlere, kadılara, kāidlere ve bozulduğuna inandığı bütün kurumların mensuplarına cephe aldı; özellikle yazılarında Cezayir’de sömürgeciliğe karşı bağımsızlık savaşına katılan birkaçı hariç tarikatların tamamını hedef edindi ve devamlı surette müslümanları Selefiyye çizgisine, Kur’an’a ve sahih sünnete dönmeye çağırdı. Avrupalı sömürgecilerin hayat tarzını benimseyen müslümanları da şiddetle eleştiriyor, yazdığı risâlelerde bir yandan onları, bir yandan gelenekçi âlimleri tenkit ediyordu. 1947’de gittiği hacdan dönüşünde kendini ibadete verdi ve 30 Kasım 1949’da Merakeş’te vefat etti.

Eserleri. İbnü’l-Muvakkit’in eserleri düşünce ve fikir yapısında meydana gelen değişikliğe göre iki grupta toplanmakta olup başlıcaları şunlardır:

1. es-Saʿâdetü’l-ebediyye fi’t-taʿrîf bi-meşâhîri’l-ḥażreti’l-Merrâküşiyye (I-II, Dârülbeyzâ 1917-1918; Kahire 1953). Müellifin en meşhur eseridir.

2. Taʿṭîrü’l-enfâs fi’t-taʿrîf bi-Şeyḫ Ebi’l-ʿAbbâs es-Sebtî (Fas 1918). Merakeş’te medfun yedi önemli şahsiyetten biri olan velî Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ca‘fer es-Sebtî’nin biyografisidir.

3. İẓhârü’l-meḥâmid fi’t-taʿrîf bi-mevlânâ el-vâlid (Taʿṭîrü’l-enfâs’ın hâmişinde, Fas 1918). 1911’de vefat eden babası Muhammed b. Abdullah’ın hayatını anlatmaktadır.

4. el-İnbisâṭ bi-telḫîṣi’l-iġtibâṭ (Kahire 1928). Sîdî Muhammed Bû Cendâr’ın Kitâbü’l-İġtibâṭ bi-terâcimi aʿlâmi’r-Ribâṭ adlı eserinin bir özetidir.

5. el-Keşf ve’t-tibyân ʿan ḥâli ehli’z-zamân (Kahire 1932). Islahatçı fikrî yapısını sergilediği, müslüman toplumunun her kesiminde işlenen kötülükleri, ortaya çıkarılan bid‘at ve hurafeleri ve Batılı hayat tarzını tenkit ettiği eseridir; özellikle müslümanların içine düştüğü çöküntünün en önemli sebebinin bid‘at ve hurafelerin yayılması olduğu tezini işler.

6. er-Riḥletü’l-Merrâküşiyye (Mirʾâtü’l-mesâvi’l-vaḳtiyye, es-Seyfü’l-meslûl ʿale’l-muʿârıż ʿan sünneti’r-Resûl) (Kahire 1933). Merakeş’te yaşayan halkın bid‘atlarını ve İslâm’a aykırı âdetlerini iki şahsı konuşturarak eleştirdiği eseridir.

7. el-İstibṣâr fî ẕikri’l-ḥavâdis̱i’l-emṣâr (Kahire, ts.).

8. Mecmûʿatü’l-yevâḳīti’l-ʿaṣriyye (el-İstibṣâr ile birlikte yayımlanmıştır).

9. el-Muʿrib ʿan meşâhîri müdüni’l-Maġrib (Kahire 1349).

Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde müellifin şu eserlerinden de bahseder: Nüzhetü’l-mâlik ve’l-mülûk fî tercemeti meşâhîri’l-mülûk (1929’da tamamlanmıştır), el-ʿİnâyetü’r-rabbâniyye fi’t-taʿrîf bi-şüyûḫinâ min hâẕihi’l-ḥażreti’l-Merrâküşiyye (hocalarını tanıttığı bir fihristtir), İrşâdü’ş-şeyḫ ve’ş-şâriḫ bi-mülaḫḫaṣi baʿżi’t-tevârîḫ, eż-Żiyâʾü’l-münteşir fî aʿyâni’l-ḳurûni’l-ûlâ ile’r-râbiʿ ʿaşer, Netâʾicü’l-efkâri’l-ḥaḳḳıyye fî medḥi’ṭ-ṭarîḳati’l-Fetḥiyye, Meʿâricü’l-münâ ve’l-emânî fi’t-taʿrîf bi-şeyḫine’l-Ḳuṭb Mevlânâ Fetḥillâh el-Bennânî (Hocası ve şeyhi Ebü’l-Fazl Fethullah b. Ebû Bekir el-Bennânî’nin tarikatı hakkında yazdığı şiirlerini topladığı divanıdır), Rûḥu’l-yaḳīn fî baʿżı mezâyâ Seyyidi’l-müttaḳīn (Delîlü müʾerriḫi’l-Maġribi’l-aḳṣâ, I, 58, 168, 225, 245, 278; II, 306, 413).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 21. cildinde, 147-148 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.