İBNÜ’t-TAYYİB eş-ŞARKĪ

1110 (1698) yılında Fas’ta doğdu. Tilimsân çevresinden Fas’ın kuzeyine göç edip Sa‘dîler ve Alevîler devrinde önemli rol oynayan Şerâka (Şerâke) kabilesinin Evlâdü’s-Sumeylî koluna mensuptur. Nisbesi kaynaklarda Şarkī, Şerakī, Şerkî ve Şergî olarak kaydedilir. Dolayısıyla Endülüs şehirlerinden İşbîliye yakınlarındaki Şeref adlı yere nisbetle Şerefî diye anılması (İdrîs el-Fudaylî, II, 336) doğru değildir (Abdülhay el-Kettânî, II, 1067). Fas’ta tahsil gördü; öğrencilerinden Hamdûn b. Muhammed b. Abdüsselâm el-Bennânî’ye verdiği bir icâzette 200 kadar hocasının adını zikreder. Muhammed b. Ahmed ed-Dilâî el-Misnâvî, İbn Zâkûr el-Fâsî, Cessûs lakabıyla tanınan Abdüsselâm b. Hamdûn el-Fâsî, Muhammed b. Abdülbâkī ez-Zürkānî, Muhammed b. İbrâhim el-Kûrânî, Muhammed b. Abdüsselâm el-Bennânî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed İbn Nâsır ed-Der‘î, Muhammed el-Arabî b. Ahmed Bürdülle el-Fâsî, Meyyâre es-Sagīr diye bilinen Muhammed b. Muhammed el-Fâsî bunlardan bazılarıdır. Tahsilini tamamladıktan sonra dinî ilimler yanında Arap dili ve edebiyatı alanında da adını duyurdu. Batı ve Doğu İslâm dünyasında birçok yeri gezdi. 4 Receb 1139 (25 Şubat 1727) tarihinde çıktığı hac yolculuğu sırasında tanıştığı âlimler eserlerine takrizler yazdı. 1140’ta döndüğü Fas’ta birkaç yıl kaldıktan sonra siyasal ve sosyal istikrarsızlık sebebiyle 1143’te (1730) Medine’ye göç etti. Mescid-i Nebevî’de imamlık ve hatiplik yaptı, ders okuttu. İki yıl Mekke’de kaldı. Ardından Silkü’d-dürer müellifi Murâdî’nin babasına misafir olduğu Şam’a, Halep, İstanbul ve Kahire’ye seyahat etti (1167/1753-54). Kahire’de altı ay kadar kaldıktan sonra Medine’ye döndü. Bu arada tanıştığı âlimlerle görüş alışverişinde, takriz ve icâzet mübadelesinde bulundu. Medine’de ve kaldığı diğer şehirlerde okuttuğu derslere İslâm dünyasının çeşitli bölgelerinden birçok öğrenci katıldı. Bunlar arasında Muhammed Murtazâ ez-Zebîdî, Gedikzâde Abdülkādir, Abdülmecîd b. Ali ez-Zebâdî, Muhammed b. Ali ez-Zebâdî, Hamdûn b. Muhammed b. Abdüsselâm el-Fâsî, Muhammed Saîd b. Ahmed Emîn el-Medenî, Süleyman b. Yahyâ el-Ehdel ez-Zebîdî, Ahmed b. Muhammed Kātın es-San‘ânî, Mustafa b. Muhammed er-Rahmetî el-Eyyûbî, Abdülkādir b. Ahmed el-Kevkebânî ve Ahmed b. Es‘ad ed-Dahhâk el-Halebî anılabilir. İbnü’t-Tayyib Medine’de vefat etti ve Cennetü’l-bakī‘da Hz. Halîme’nin kabri yakınına defnedildi. Talebesi Abdurrahman b. Abdülkerîm el-Ensârî vefat tarihini 1173 (1759) olarak verirse de yine talebesi Murtazâ ez-Zebîdî başta olmak üzere diğer kaynaklar 1170 (1756) yılını kaydeder. İbnü’t-Tayyib’in kız kardeşi Mennâne (Âmine) bint Tayyib eş-Şarkī de Fas’ta zühd ve takvâsıyla tanınmış kadınlardan biriydi (Muhammed b. Ca‘fer el-Kettânî, III, 66-67).

Eserleri. 1. İżâʾetü’r-râmûs ve iżâfetü’n-nâmûs ʿalâ iżâʾeti’l-Ḳāmûs. Müellifin çeşitli alanlardaki ilmî gücünü ortaya koyan eser, Fîrûzâbâdî’nin el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ’inin en hacimli şerhlerinden biri olup bazı kaynaklarda hâşiye diye anılır ve talebesi Murtazâ ez-Zebîdî’nin Tâcü’l-ʿarûs’un mukaddimesinde belirttiği gibi onun da temel kaynaklarından biridir. Eserin Doğu ve Batı İslâm dünyasında çeşitli kütüphanelerde çok sayıda yazma nüshası günümüze ulaşmıştır (Rabat Kraliyet Kütüphanesi’nde bulunan yazmaları için bk. Menûnî, Ḳabes, II, 1003; nşr. Abdüsselâm el-Fâsî – Tihâmî er-Râcî el-Hâşimî, I-III, Muhammediye 1403/1983, ilk iki cildi el-Ḳāmûs’un “hutbe”sinin, diğeri elif harfinin şerhidir; nşr. Menâf Mehdî el-Mûsevî, Trablus 2007). Ezher Üniversitesi’nde Abdülcebbâr Abdullah Süleyman (1978), Abdülmün‘im Abdullah Muhammed (1983), Fethî Enver Abdülmecîd ed-Dâbülî (1983), Mustafa Abdülhafîz (1984), Menâf Mehdî el-Mûsevî (1984), Ahmed Tâhâ Hassâneyn Sultan (1984) ve İzzet Abdülhamîd İbrâhim (1990) çeşitli bölümlerini doktora tezi olarak neşre hazırlamış, İbrâhim es-Sâmerrâî bir makalesinde eseri değerlendirmiştir (“Maʿa İżâʾeti’r-râmûs ve iżâfeti’n-nâmûs ʿalâ iżâʾeti’l-Ḳāmûs”, el-Baḥs̱ü’l-ʿilmî, sy. 41 [Rabat 1992-1993], s. 93-118).

2. Feyżu neşri’l-inşirâḥ min ravżi ṭayyi’l-İḳtirâḥ. Süyûtî’nin el-İḳtirâḥ fî uṣûli’n-naḥv ve cedelih adlı eserinin şerhi olup (nşr. Mahmûd Yûsuf Feccâl, I-II, Dübey 1421/2000) müellif bu şerhinde aynı eser üzerine İbn Allân el-Bekrî’nin yazdığı Dâʿi’l-felâḥ adlı şerhten çok faydalanmıştır. Burhân Muhammed Abdülkādir Hüseyin, Aynişems Üniversitesi’nde eseri yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlamıştır (1399/1979).

3. Taḥrîrü’r-rivâye fî taḳrîri’l-Kifâye. İbnü’l-Ecdâbî’nin Kifâyetü’l-müteḥaffıẓ ve nihâyetü’l-mütelaffıẓ adlı sözlüğünün şerhidir (nşr. Ali Hüseyin el-Bevvâb, Riyad 1403/1983).

4. Şerḥu Naẓmi’l-Faṣîḥ (Muvaṭṭıʾetü’l-faṣîḥ li-Muvaṭṭaʾeti’l-Faṣîḥ). İbnü’l-Murahhal’in Sa‘leb’e ait Kitâbü’l-Faṣîḥ’i nazma çektiği eserin şerhidir (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Lugat, nr. 15Ş; 179, 5010; Rabat Kraliyet Ktp., nr. 1563).

5. Dîvânü şiʿr. Abdülalî el-Vedgīrî, İbnü’t-Tayyib’in na‘t, zühd ve tasavvufa dair 700 beyte ulaşan şiirlerini bir araya getirip neşretmiştir (Şiʿrü İbni’ṭ-Ṭayyib eş-Şarḳī, Rabat 1996).

6. İrsâlü’l-esânîd ve îṣâlü’l-muṣannefât ve’l-eczâʾ ve’l-mesânîd (el-Fehresetü’ṣ-ṣuġrâ) (Princeton Üniversitesi Ktp., Garrett, nr. 3861, vr. 3^b-49^a, nr. 234, vr. 153^b-216^b; Muhammed b. Suûd Üniversitesi Ktp., nr. 528; Rabat Umumi Ktp., nr. 1374K; ayrıca bk. Menûnî, el-Meṣâdirü’l-ʿArabiyye, I, 176). İbnü’t-Tayyib’in ders aldığı hocalarının rivayet ve isnadlarını kapsar. Aynı konudaki daha hacimli eseri İḳrârü’l-ʿayn bi-iḳrâri (fî ḳarâri / bi-beḳāʾi)’l-es̱er baʿde ẕehâbi’l-ʿayn (el-Fehresetü’l-kübrâ) adını taşır.

7. ʿUyûnü’l-mevâridi’s-selsele min ʿuyûni’l-esânîdi’l-müselsele (Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 317; el-Mektebetü’l-Ezheriyye, nr. 326398; Rabat Umumi Ktp., nr. 1313K; Rabat Kraliyet Ktp., nr. 10916). Müellifin, el-Müselselât adıyla da bilinen bu çalışmasında benzeri eserlerde yer almayan 300 civarında müselsel hadisi topladığı kaydedilir (Abdülhay el-Kettânî, II, 606-607, 661).

8. er-Riḥletü’l-Ḥicâziyye (er-Riḥle ile’l-Ḥicâz). İlk hac yolculuğuyla ilgili olup dört mukaddime ve bir hâtimeden meydana gelir (nşr. Nûreddin Şûbed, Ebûzabî 1435/2014). Muhammed el-Fâsî eserin bir özetini el-Menâhil dergisinde yayımlamıştır (III/6 [Rabat 1396/1976], s. 89-98). Salâh ed-Deyhân, Salford Üniversitesi’nde doktora tezi olarak neşre hazırladığı eseri (Critical Edition of Muhammad Al-Tayyib’s manuscript “Travel of Hijaz”, 2003) Mustafa el-Hilâlî ve Vefâ Ebû Hatab ile birlikte açıklamalarla İngilizce’ye tercüme etmiştir (The Travels of Ibn al-Tayyib: The Forgotten Journey of an Eighteenth Century Traveller to the Hijâz, London 2000).

9. el-İstişfâʾ bimâ fî Ẕâti’ş-şifâʾ fî sîreti’n-nebî sümme’l-ḫulefâʾ. İbnü’l-Cezerî’ye ait eserin şerhidir (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 17Ş; Brockelmann, II, 277).

10. Şerḥu Ḥizbi’l-İmâm en-Nevevî (nşr. Bessâm Abdülvehhâb el-Câbî, Beyrut 1408/1988).

11. Şerḥu’l-Ḳaṣîdeti’l-Muḍariyye. Muhammed b. Saîd el-Bûsîrî’nin Hz. Peygamber’e salâtüselâma dair kasidesinin şerhidir (el-Mektebetü’l-Ezheriyye, nr. 317174; Dârü’l-hadîsi’l-Haseniyye, nr. 4879).

İbnü’t-Tayyib’in kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: el-Müsfir min ḫabâye’l-Müzhir (Süyûtî’ye ait eserin şerhidir); Ḍavʾü’l-ḳābûs fî zevâʾidi’ṣ-Ṣıḥâḥ ʿale’l-Ḳāmûs; el-Mefrûż min ʿilmeyi’l-ḳavâfî ve’l-ʿarûż; İsfârü’l-lis̱âm ʿan müḥayyâ Şevâhidi İbn Hişâm (İbn Hişâm en-Nahvî’nin Şevâhidü Evḍahi’l-mesâlik adlı eserinin şerhidir); İḳāmetü’l-burhân ʿalâ enne’l-efʿâle’n-nâḳıṣate innemâ tedüllü ʿale’z-zamân (Eserde İbn Mâlik’in et-Teshîl’deki konuyla ilgili görüşü eleştirilmektedir); Telḫîṣü’t-telḫîṣ min şevâhidi’t-Telḫîṣ; Eshelü’l-maḳāṣıd bi-ḥilyeti’l-meşâyiḫ ve refʿi’l-esânîdi’l-vâḳıʿa fî merviyyâti şeyḫine’l-imâm el-vâlid; el-Ufuḳu’l-müşriḳ bi-terâcimi men leḳīnâhü bi’l-meşriḳ; el-Enîsü’l-muṭrib fî men leḳītühû min üdebâʾi’l-Maġrib; Şerḥu Sîreti İbn Fâris (İbn Fâris’in Evcezü’s-siyer li-ḫayri’l-beşer adlı risâlesinin şerhidir); el-İstimsâk bi-evs̱aḳi’l-ʿurve fi’l-aḥkâmi’l-müteʿalliḳa bi’l-ḳahve; Envâʿu’l-envâr fî şerḥi şevâhidi’l-Keşşâf ve’l-Envâr (Zemahşerî ve Kādî Beyzâvî’nin tefsirlerindeki şevâhidin şerhidir); Simṭü’l-ferâʾid fîmâ yeteʿallaḳ bi’l-besmele ve’ṣ-ṣalât mine’l-fevâʾid; el-Ezhârü’n-nediyye; Temhîdü’d-delâʾil ve telḫîṣü’l-evâʾil.

Müellif şu eserlerin üzerine hâşiye ve ta‘lîkāt da yazmıştır: Teftâzânî’nin el-Muḫtaṣar ve el-Muṭavvel’i, İmruülkays’ın divanı, Züheyr b. Ebû Sülmâ’nın divanı, Fîrûzâbâdî’nin er-Ravżü’l-meslûf fîmâ lehû ismâni ilâ ülûf’ü, İbn Hişâm’ın Muġni’l-lebîb’i, İbn Mâlik’in Teshîlü’l-Fevâʾid ve tekmîlü’l-Maḳāṣıd’ı, Mekkûdî’nin İbn Mâlik’e ait el-Elfiyye üzerine yazdığı şerh, İbnü’n-Nâzım’ın Şerḥu Lâmiyyeti’l-efʿâl’i (İbn Mâlik), Süyûtî’nin Telḫîṣü’l-Miftâḥ’ı nazma çektiği ʿUḳūdü’l-cümân adlı eserine yine kendisinin yazdığı şerh, Zekeriyyâ el-Ensârî’nin Fetḥu Rabbi’l-beriyye bi-şerḥi’l-Ḳaṣîdeti’l-Ḫazreciyye’si, İbn Ümmü Kāsım diye tanınan Hasan b. Kāsım el-Murâdî’nin İbn Mâlik’in Elfiyye’si (el-Ḫulâṣa) üzerine Tavżîḥu’l-maḳāṣıd ve’l-mesâlik bi-şerḥi Elfiyyeti İbn Mâlik adıyla yazdığı şerh, Hâlid el-Ezherî’nin Mûṣılü’ṭ-ṭullâb ilâ Ḳavâʿidi’l-iʿrâb’ı (İbn Hişâm en-Nahvî), aynı müellifin Şerḥu’l-Âcurrûmiyye ve İbn Hişâm en-Nahvî’nin Evḍaḥu’l-mesâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik (et-Tavżîḥ/Tavżîḥu’l-Ḫulâṣa) adlı şerhine et-Taṣrîḥ ʿale’t-Tavżîḥ (et-Taṣrîḥ bi-mażmûni’t-Tavżîḥ) adıyla yazdığı hâşiye, Şehâbeddin el-Hafâcî’nin Şifâʾü’l-ġalîl’i, Harîrî’nin Dürretü’l-ġavvâṣ fî evhâmi’l-ḫavâṣs’ı, Kastallânî’nin İrşâdü’s-sârî’si, Ebû Sâlim el-Ayyâşî’nin İḳtifâʾü’l-es̱er baʿde ẕehâbi ehli’l-es̱er’i, Tefsîrü’l-Celâleyn ve Tirmizî’nin eş-Şemâʾil’i (eserlerinin bir listesi için bk. Feyżu neşri’l-inşirâḥ, neşredenin girişi, I, 33-41).

İbnü’t-Tayyib’e nisbet edilen Miftâḥu’l-vüṣûl ilâ ʿilmi’l-uṣûl adlı eser (DMBİ, IV, 161), isim ve nisbe benzerliği bulunan Muhammed Tayyib b. Muhammed el-Fâsî’nin dedesi Abdülkādir b. Ali el-Fihrî el-Fâsî’nin Ḫulâṣatü’l-uṣûl’üne yazdığı şerhtir (nşr. İdrîs el-Fâsî, Dübey 1425/2004). Abdülalî el-Vedgīrî, İbnü’ṭ-Ṭayyib eş-Şarḳī: Ḥalḳa fî târîḫi’l-fikri’l-luġavî bi’l-Maġrib (doktora tezi, 1986, Câmiatü Muhammed el-Hâmis külliyyetü’l-âdâb, Rabat), Ḳaḍâye’l-muʿcemi’l-ʿArabî fî kitâbâti İbni’ṭ-Ṭayyib eş-Şarḳī (Rabat 1989) ve et-Taʿrîf bi’bni’ṭ-Ṭayyib eş-Şarḳī (Rabat 1990) adıyla üç eser kaleme almıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 620-622 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.