İBNÜ’t-TÜRKMÂNÎ, Tâceddin

25 Zilhicce 681’de (26 Mart 1283) Kahire’de doğdu. Birçok ilim adamı yetiştiren Türkmen asıllı seçkin bir aileye mensup olup tanınmış âlimlerden Fahreddin et-Türkmânî’nin oğlu, Alâeddin et-Türkmânî’nin kardeşi, Kādılkudât Cemâleddin Abdullah b. Ali el-Mardînî’nin amcasıdır. Babasından, kardeşi Alâeddin’den ve Abdülmü’min b. Halef ed-Dimyâtî, Ebü’l-Hasan İbnü’s-Savvâf, Şehâbeddin el-Eberkūhî, Ebü’l-Abbas İbnü’ş-Şıhne el-Haccâr gibi âlimlerden ders alarak fıkıh, fıkıh usulü, hadis, Arap dili ve edebiyatı ve mantık ilminde yetişti. Bir süre kādılkudât nâibliği görevini yürüttüyse de daha çok öğretim ve telifle meşgul oldu. İbnü’t-Türkmânî’nin 726 (1326) yılında oğlu Muhammed ile birlikte Dımaşk’a gittiğini, vakar ve fazilet sahibi bir kişi olarak tanındığını belirten Zehebî, onun Şehâbeddin el-Eberkūhî’nin elinden Sühreverdî hırkasını giydiğini ve duasını aldığını bizzat kendisinden duyduğunu kaydeder (Muʿcemü şüyûḫi’ẕ-Ẕehebî, s. 56-57). İbnü’t-Türkmânî, İslâmî ilimlerin çeşitli dallarında manzum ve mensur çok sayıda eser yazmış olup bunlardan bir kısmı tamamlanmamış, bazı eserleri de kardeşi Alâeddin’e nisbet edilmiştir. Hat sanatı ve şiirle de ilgilenmekle birlikte şiirde pek başarılı bulunmamıştır. 1 veya 2 Cemâziyelevvel 744 (21 veya 22 Eylül 1343) tarihinde Kahire’de vefat eden İbnü’t-Türkmânî, Ridâniye’de Bâbünnasr Kabristanı’nda babasının türbesine defnedildi.

Eserleri. 1. Taʿlîḳa ʿalâ Ḫulâṣati’d-delâʾil fî tenḳīḥi’l-mesâʾil (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 500/1, vr. 1^b-148^b). Hüsâmeddin Ali b. Ahmed el-Mekkî er-Râzî’nin Kudûrî’nin el-Muḫtaṣar’ı üzerine yazdığı şerhe ta‘lîkāt olup şerhte geçen hadisler de tahriç edilmiştir. Müellif, eserin sonunda Ḫulâṣatü’d-delâʾil’in hadislerini büyük bir ciltte tahriç ettiğini, ayrıca bu eserin “Kitâbü’ş-Şerike” bölümüne kadar bir şerh kaleme aldığını belirtir (vr. 148^a). Kaynaklarda da İbnü’t-Türkmânî’nin adı geçen şerhe üç ta‘lîkāt yazdığı ifade edilmektedir (Safedî, Aʿyânü’l-ʿaṣr, I, 284-285; Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1632). Yazma nüshada Taʿlîḳa’nın İbnü’t-Türkmânî’ye ait olduğu belirtilmemekle beraber mukaddimede ve eserin sonunda verilen bilgiler ona aidiyetini teyit etmektedir.

2. Şerḥu’l-Maḳṣadi’l-celîl fî ʿilmi’l-Ḫalîl (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye [Mektebetü’l-Esedi’l-vataniyye, Arûz], nr. 14434; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 1653; Halep Evkaf Ktp., Ahmediyye, el-Ulûmü’l-Arabiyye, nr. 1145). İbnü’l-Hâcib’in aruz ve kafiye ilimleriyle şiir kusurları hakkında yazdığı kasidenin şerhidir.

İbnü’t-Türkmânî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: el-Ebḥâs̱ü’l-celiyye fî mesʾeleti (fi’r-red ʿalâ) İbn Teymiyye, Taʿlîḳa ʿale’l-Maḥṣûl (Fahreddin er-Râzî’nin el-Maḥṣûl’ü üzerine Şehâbeddin el-Karâfî’nin yaptığı şerhe ta‘lîkāt), Taʿlîḳa ʿale’l-Muḥaṣṣal li’l-İmâm Faḫriddîn er-Râzî, Aḥkâmü’r-rimâye (remy) ve’s-sebḳ ve’l-muḥallil, Şerḥu’ş-Şemsiyye fi’l-manṭıḳ, el-Furûḳ fî fürûʿi’l-Ḥanefiyye, Taʿlîḳ ʿalâ Şerḥi’l-Muḳarrib fi’n-naḥv li’bn ʿUṣfûr, Şerḥu’l-Hidâye li’l-Merġīnânî, Şerḥu Münteḫabi (Muḫtaṣari)’l-Bâcî fî uṣûli’l-fıḳh, Şerḥu’l-Câmiʿi’l-kebîr, Taʿlîḳ ʿalâ Muḳaddimetey İbni’l-Ḥâcib, Şerḥu’t-Tebṣıra fi’l-heyʾe li’l-Ḫaraḳī, Taʿlîḳa ʿale’t-Tebyîn Şerḥi’l-Münteḫab li’l-İtḳānî, Taʿlîḳa ʿalâ Şerḥi Muḳaddimeti’l-Müberred fi’n-naḥv, Kitâbü’t-Tevbe. Ayrıca ferâiz ilmine dair iki eserinin olduğu bilinmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 21. cildinde, 235 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.