İLBARS HAN

XV. yüzyılın ortalarında Türkistan’da Özbekler’i siyasî bir güç haline getiren Ebülhayr Han’ın ölümünden (1468) sonra Özbekler’in başına Muhammed Şeybânî Han geçti. Şeybânî Han, uzun mücadeleler sonunda 1505’te Hârizm’in merkezi Gürgenç’i ve 1506’da Herat’ı Hüseyin Baykara’dan alarak Hîve ve Mâverâünnehir bölgesini de içine alan yeni bir Özbek Devleti kurdu. Ancak başarısı uzun sürmedi. 28 Şâban 916 (30 Kasım 1510) tarihinde Merv yakınındaki Mahmûdâbâd’da Şah İsmâil ile yaptığı savaşta hayatını kaybetti. Bölgede idareyi ele geçiren Safevîler Hîve, Hezâresp, Gürgenç ve Vezir şehirlerine kendi valilerini tayin ettiler. Vezir şehrinin kadısı Ömer Adlî, Safevîler’e karşı halkı harekete geçirmeye çalıştıysa da başarılı olamadı. Bunun üzerine şehrin ileri gelenleri Bâkırgān’a giderek Seyyid Ata neslinden Hüsâmeddin Katal’a kızılbaşları yok edip kendisini han yapacaklarını bildirdiler. Ancak Hüsâmeddin Katal bu teklifi benimsemeyip onlara Şeybânîler’den Yâdigâr Han’ın torunu ve Berke Sultan’ın oğlu İlbars’ı tavsiye etti. Kendisine getirilen teklifi kardeşi Balbars ile (Bilgiç Sultan) görüştükten sonra kabul eden İlbars bir süre sonra Vezir şehrinde han ilân edildi (1512). İlbars Vezir’de oturup kardeşi Balbars’ı Yenişehir’e vali olarak gönderdi.

İlbars Han üç ay sonra Gürgenç üzerine yürüdü ve Vali Arab Sübhân (Sultan) Kulu ile yaptığı savaşı kazanarak şehri zaptetti. Ardından Yadigâr Han ülkesine haber göndererek halkı Gürgenç’e davet etti. Ancak halkın büyük bir kısmı Ebûlek Han ve Emînek Han oğulları yanında kalmayı tercih etti. İlbars Han onlara yeniden haber yollayıp Vezir ile Gürgenç’i aldığını, Hîve ve Hezâresp’in Safevîler’in elinde bulunduğunu, Horasan ovalarında birçok vilâyetin olduğunu, gelmeleri halinde buradan nereyi isterlerse verileceğini bildirdi. Bunun üzerine Ebûlek’in bir oğlu ile Emînek’in altı oğlu Gürgenç’e göç etti. İlbars Han Vezir’i merkez yaparak Gürgenç’i bunlara verdi. Emînek’in oğulları, Safevîler’in elindeki Hîve ve Hezâresp civarını yağma ve tahribe başlayınca kızılbaşlar bölgeyi terkettiler. Hîve, Hezâresp, Kâs gibi şehir ve kasabalar ele geçirildi. Emînek’in oğulları Horasan’a da akınlarda bulundular. Şah İsmâil’in ölümünden (1524) sonra Özbekler’in ele geçirdiği topraklar daha da genişledi. Horasan dağlarının kuzey sınır bölgeleri zaptedildi. Horasan’ın güneydoğusuna ve batıda Balhan ve Mangışlak Türkmenleri üzerine akınlar yapıldı. Türkmenler’in çoğu itaat altına alınıp vergiye bağlandı.

İlbars Han’ın sekiz oğlu vardı. Onun oğullarına “gazi”, kardeşi Balbars’ın oğullarına da “hacı” unvanını veren İlbars Han’ın ölümünden sonra yerine Balbars’ın oğlu Sultan Hacı Vezir şehrinde han ilân edildi. İlbars Han’ın Hîve’de bağımsız bir hanlık kurması, hem Özbekler’in hem de Türkistan’ın tarihi bakımından önemli sonuçlar doğurmuştur. XVI. yüzyılın başlarında Hârizm ve Mâverâünnehir bölgelerine yerleşen Özbekler, 1510’da Şah İsmâil’e yenilmelerine ve ardından Türkistan’ın Bâbür’ün istilâsına uğramasına rağmen varlıklarını sürdürmüşlerdir. İlbars Han’ın bağımsızlığını ilân etmesi ve Hîve Hanlığı’nın kurulması bölünme sürecini başlatmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 22. cildinde, 78-79 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.