ISSAWI, Charles Philip

Suriyeli Ortodoks bir anne babanın çocuğu olarak Kahire’de dünyaya geldi. Kendisini daha çok Şamlı, kültür bakımından da Lübnanlı ve Mısırlı diye tanımlar. Çocukluğu Mısır (Kahire), Sudan (Hartum) ve Lübnan’da geçti. Annesinin babası Nu‘mân Ebû Şa‘r, Belçika-Liège’de Osmanlı konsolosu olup Hizb el-lâ-merkeziyye hareketinin kurucularındandır. Jön Türkler’le anlaşmazlığa düşünce Suriye’ye dönememiş ve Mısır’a yerleşmiştir. Issawi, İskenderiye’de mezunları arasında çok ünlü devlet adamı ve sanatçıların da bulunduğu Victoria College’da okudu. Lisans öğrenimini Oxford’da Magdalen College’da 1937’de tamamladı. 1946’da Beyrut Amerikan Üniversitesi’nde ders verdiği sırada, II. Dünya Savaşı yıllarında ülkesinden sürgün edilen bir Polonyalı olan Janina Maria Haftke ile evlendi. 1947’de Amerika Birleşik Devletleri’ne (Washington D.C.) gidip yerleşen Issawi ile eşi 1957’de bu ülkenin vatandaşı oldular. İlk yıllarında siyasî yönden oldukça aktif olan Issawi, Amerikalılar’ı Filistin’de bir yahudi devletinin kurulmasının facia ile sonuçlanacağına ikna etmeye çalıştı. Washington’da bir süre kaldıktan sonra Birleşmiş Milletler’de görev yaptı, ardından başına geçeceği Ortadoğu masasında uzman olarak çalışmak üzere New York’a taşındı.

Amerika Birleşik Devletleri’ndeki ilk akademik deneyimi, 1950’de Harvard Üniversitesi’nin bir yaz okulunda okuttuğu Ortadoğu ekonomileri dersiyle başladı. Birleşmiş Milletler’de çalışırken üç yıl boyunca ders verdiği Columbia Üniversitesi’ne 1951’de Ragnar Nurkse ekonomi profesörü unvanıyla geçiş yaptı ve ekonomi bölümündeki hocalığı 1975’e kadar sürdü. Bu üniversitenin Yakın ve Ortadoğu araştırmaları merkezlerinin direktörlüğü görevinde bulundu (1962-1964). 1975’te Princeton Üniversitesi’nin Yakındoğu Çalışmaları Bölümü’ne Bayard E. Dodge Yakındoğu araştırmaları profesörlüğüne tayin edildi ve 1986’da buradan emekli oldu. Gerek Columbia’da gerekse Princeton’da önemli sayıda yüksek lisans ve doktora tezi yönetti. 1987-1991 arasında New York Üniversitesi’nde ders verdi. Middle East Studies Association ve Middle East Economic Society direktörlüğü yaptı, Giorgio Levi Della Vida ödülünü aldı. 8 Aralık 2000’de Pennsylvania’daki evinde öldü.

Issawi, sadece modern Ortadoğu ekonomi tarihçiliğinin kurucusu değil aynı zamanda modern Ortadoğu tarihçiliğinin müstakil bir disiplin halinde ortaya çıkmasında önemli rol oynamış bir araştırmacı kabul edilir. Bu alanda birçok makale ve kitap kaleme almış, kitaplarından bazıları Arapça, Farsça, İbrânîce, Bengalce, Malayca, Endonezce, Rusça ve İspanyolca’ya tercüme edilmiştir. The Economic History of Turkey, 1800-1914 adlı eseri dahil olmak üzere kitaplarından hiçbiri Türkçe’ye çevrilmemiştir. Issawi’nin kariyerinin sırf ekonomik analizden ekonomik tarihe doğru kayışı 1960’larda gerçekleşmiştir. Bununla bağlantılı olarak Mısır üzerine yayımladığı ilk kitaplar birer tarih çalışması olmayıp ekonomist gözüyle bölgenin analizidir. Zira Issawi öteden beri ekonomiye yaklaşımının matematiksel değil tarihsel olduğunu belirtir ve Mısır ekonomisine dair çalışmasında bu tutum gözlenebilir. Ekonomik tarihe bu kayış, Ortadoğu ekonomileri üzerine yazdığı beş kitapla meyvesini vermiştir. Akademik kariyeri ekonomi uzmanlığı ve ekonomi tarihçiliği olarak ele alınması gereken Issawi’nin eserlerine kronolojik bir bakış onun ekonomistlikten ekonomi tarihçiliğine geçişini ortaya koyar. Buna karşın çalışmalarında argümanlarının hemen tamamını ikincil kaynaklar üzerinden inşa etmesi, arşiv malzemesini çok sınırlı kullanması, onun akademik hayatının sonuna kadar bir tarihçiden ziyade bir ekonomi uzmanı gibi çalışmış olduğunu gösterir. Formel eğitiminden geçmemiş bir ekonomi tarihçisi olarak akademik hayatı boyunca Issawi’nin temel kaygısı, Batı dünyasında (Amerika) daha az bilinen yayınları ya da Batı dillerinde kaleme alınmış birincil kaynakları kullanarak Ortadoğu ekonomi tarihçiliğinin ana hatlarını aktarma şeklinde özetlenebilir. Sonuçta Issawi analitik metinler kaleme almış bir bilim adamı değildir. Onun katkısı daha çok derleme metinler inşa etme şeklinde ortaya çıkar. Issawi’nin Ortadoğu tarihini ele alışı modernist açıdan bir analizdir. 1400-1800 yılları arasını duraklama dönemi olarak sunan yazar 1400’den sonra Ortadoğu’nun bilimde, felsefede, teknolojide ve ekonomik düşüncede herhangi bir ilerleme kaydetmediği kanaatindedir.

Eserleri. 1. Egypt. An Economic and Social Analysis (London 1947). Mısır ekonomisi üzerine yazdığı bu ilk kitabı, II. Dünya Savaşı’na kadar gelen dönemde Mısır’ın ekonomik ve sosyal yapısının araştırılmasına dair boşluğu doldurma amacını taşır. Amerika Birleşik Devletleri’ne taşındıktan sonra eserini önemli ölçüde gözden geçirerek ikinci baskısını gerçekleştirmiştir (Egypt at Mid-Century: An Economic Survey, London 1954).

2. An Arab Philosophy of History (London 1950, 1969). İbn Haldûn’un Muḳaddime’sinin sosyal bilimlere ilişkin bölümlerinin (tarih metodu, ekonomi, kamu maliyesi, nüfus, toplum ve devlet, din ve siyaset, bilgi ve toplum, varoluş teorisi ve bilgi teorisi) çevirisinden ibarettir.

3. Egypt in Revolution: An Economic Analysis (London 1963). Mısır’ın ekonomik profilini ortaya koymayı amaçlayan bu kitap tarihsel alt yapıyı veren ilk bölümü dışında tamamen yeni bir çalışmadır.

4. The Economic History of the Middle East, 1800-1914: A Book of Readings (Chicago 1966). Daha çok Batı dilleri dışındaki dillerde kaleme alınmış, İngilizce konuşulan ülkelerde geniş dolaşım alanı bulamamış önemli yayınları bir araya getirip büyük kısmının çevirilerini de bizzat kendisi gerçekleştirerek yaptığı bir derlemedir. Bunu yine aynı şekilde üç müstakil kitap izlemiştir.

5. The Economic History of Iran, 1800-1914 (Chicago 1970). Eserde sosyal yapı, dış ticaret, ulaşım, tarım, endüstri, petrol ve finans-kamu maliyesi konuları ele alınır.

6. The Economic History of Turkey, 1800-1914 (Chicago 1980). Bu kitap da Ahmed Cevdet Paşa, Enver Ziya Karal, Lütfi Güçer, Halit Ziya Uşaklıgil gibi isimlerin çeşitli çalışmalarının ve İngiliz arşivleriyle (Public Record Office) Fransızca, Türkçe, Almanca, Rusça, İtalyanca, Felemenkçe, İbrânîce ve Ermenice malzemenin çevrilerek derlenmesinden meydana gelmiştir. Bu eser için Osmanlı arşivlerinde herhangi bir çalışma yapılmamış, sadece Bağdat demiryollarıyla ilgili birkaç belgenin çevirisi verilmiştir. Dolayısıyla Issawi’nin Osmanlı Devleti’nde sosyal yapı, ticaret, ulaşım, tarım, endüstri ve finans-kamu maliyesi konularında İngiliz, Amerikan, Fransız, Avusturya arşivlerini kullanması dışarıdan bir bakıştır.

7. The Fertile Crescent, 1800-1914: A Documentary Economic History (New York 1988). Serinin son kitabı olan bu eserde Suriye ve Irak’ta 1800-1914 yılları arasında yaşanan gelişmelerden sonra bölgenin ticareti, ulaşımı ve tarımı, endüstrisi ve finans-kamu maliyesi üzerinde durulur. Belgelerin önündeki açıklamalar yazar tarafından eklenmiştir. Bu dört kitap, Amerikan üniversitelerinde okutulan derslerin birincil kaynaklarla desteklenmesi amacıyla hazırlanan birincil kaynak seçkisi niteliğindedir.

8. An Economic History of the Middle East and North Africa (New York 1982). Yukarıdaki dört derlemenin bir genel tahlil denemesi olup Issawi’nin yıllar boyunca tekil araştırma bölgelerinin, bu bölgeler üzerine geniş belgelere ulaşarak ortaya koyduğu dokümanter çalışmaların sonucunda meydana gelmiştir.

9. The Economics of the Middle Eastern Oil (London 1962, Mohammed Yeganeh ile birlikte).

10. Oil, the Middle East and the World (New York 1992). Eserde petrole bağımlılık, bunun boyutları, bu bağımlılığın Ortadoğu ve Kuzey Afrika ülkeleriyle Batı Avrupa ve Japonya ile ilişkileri oluşturmadaki rolü irdelenmiştir.

Issawi’nin ayrıca çeşitli Arapça makaleleri, bazı İngilizce makalelerinin çevirileriyle beraber Müşkilât Ḳavmiyye adıyla yayımlanmıştır (Beyrut 1958). Makalelerini derlediği bir başka kitabı da The Arab’s World Legacy başlığını taşır (Princeton 1981). Müşkilât Ḳavmiyye’deki bazı makalelerini de içeren bu eserde, VII. yüzyıldan XX. yüzyıla kadar geniş bir dönem içerisinden ekonomik tarihten Hz. Muhammed’in tarihsel rolüne, Avrupa dillerinden modern Arapça’ya geçen kelimelere kadar Ortadoğu’nun çeşitli meseleleri üzerinde durulur. Bir başka makale derlemesi olan The Middle East Economy: Decline and Recovery, Selected Essays (Princeton 1995) İran, Irak, Türkiye, Mısır ve Lübnan’ı konu edinir. Kitabın odak noktası Ortadoğu’nun dünya ekonomik ve tarihsel bağlamıdır. Cross-Cultural Encounters and Conflicts adlı son makale derlemesinde ise (New York 1998) kişisel yaşamında tecrübe ettiği Doğu-Batı arasında kültür çatışmaları/karşılaşmaları meselelerini akademik ve tarihsel yönden irdeler. Eserde İbn Haldûn yanında Osmanlı ekonomi mirası, Ortadoğu’da Rumlar, Fransız Devrimi, İngilizce’nin Fransızca’ya üstün gelişi ve bu dilin dünyadaki egemenliği, XVIII. yüzyıldan itibaren Batı’nın Doğu algısındaki değişim gibi konular ele alınır. Müellifin Issawi’s Laws of Social Motion adlı kitabı (New York 1973) gündelik yaşama, insan doğasına dair aforizmalarını paylaştığı, akademik uzmanlığını geliştirdiği konulara dair fikirlerini ironiyle karışık formülleştirdiği, David Pascal’ın çizimleriyle desteklenmiş bir eserdir. Issawi ayrıca George S. Wise ile birlikte Middle East Perspectives: The Next Twenty Years (Princeton 1981), Dimitri Gondicas ile birlikte Ottoman Greeks in the Age of Nationalism (Princeton 1999) adlı kitapların editörlüğüyle Raîf Hûrî’nin (Raif Khuri) modern Arap düşüncesi üzerine Arapça eserinin İhsan Abbas tarafından gerçekleştirilen İngilizce çevirisinin editörlüğünü üstlenmiştir (Modern Arab Thought: Channels of the French Revolution to the Arab East, Princeton 1984). Ölümünden bir yıl önce de Growing up Different: Memoirs of a Middle East Scholar başlığıyla anılarını yayımlamıştır (Princeton 1999).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 665-667 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.