JANSKY, Herbert

Viyana’da doğdu. 1917’de Viyana Üniversitesi’nin Şarkiyat Enstitüsü’ne girdi. Doğu dilleri, İslâmî ilimler ve tarih okudu. Die Eroberung Syriens durch Sultan Selim I. adlı teziyle 1922’de doktor oldu. I. Dünya Savaşı’nın ardından daha iyi gelir sağlayacak bir meslek elde edebilmek için 1921-1923 yıllarında Viyana Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde ve Ticaret Yüksek Okulu’nda okudu. 1923’ten sonra bir yandan Avusturya Doğu Ticaret Odası müşavirliği, bir yandan da Viyana mahkemelerinde yeminli tercümanlık yaptı.

1933 yılında Viyana Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nin Türkoloji bilim dalında doçent, 1940’tan itibaren de profesör olan Jansky’nin dil öğrenim ve öğretimindeki başarısı, bulunduğu fakültede Doğu dilleri öğretim üyeliğine yükseltilmesini ve 1940-1944 yılları arasında Viyana’daki Askerî İstihbarat Dairesi’nde özel müşavirlik ve bu daireye bağlı Askerî İstihbarat Tercümanlık Okulu’nda Türkçe, Arapça, Farsça, Rusça ve Yunanca hocalığı yapmasını sağladı. 1962’den itibaren üniversitedeki görevlerine ek olarak Hammer-Purgstall Cemiyeti’nin müdürlüğüne getirildi. 1968’de emekliye ayrıldı; fakat cemiyetteki hocalık hizmetini ölümüne kadar sürdürdü.

Başlıca Batı dillerinin dışında Türkçe, Arapça, Farsça, İbrânîce, Rusça ve Yunanca bilen Jansky dil, edebiyat, tarih ve folklor alanlarında geniş bilgi sahibiydi. 1971’de Türkiye ile Avusturya arasındaki ticarî ilişkileri düzenlemek üzere Ankara’ya gelen heyette yer aldı. 1973 yılında, kuruluşunun ellinci yılı münasebetiyle Türkiye Cumhuriyeti tarafından kendisine Türk kültürüne ve tarihine yaptığı hizmetlerine karşılık bir takdirnâme gönderildi. 1978’de Avusturya hükümeti bilim adamlarına verilen nişanın en yüksek derecesini taktı.

Türkçe’nin ağız özelliklerini iyi bilmesi, Türk kültürünü Türkistan’dan Anadolu’ya, İdil boylarından Rumeli’ye kadar dinî inançları, töreleri, müziği, folkloru, saz ve tekke şiiri, tasavvuf ve divan edebiyatıyla birbirini tamamlayan bir bütün olarak görmesi ve bunları tarihin ışığı altında değerlendirmesi Jansky’ye çok yönlü sağlam bilgilere dayanan geniş bir görüş ufku kazandırmıştır. Jansky’ye göre Türkçe zengin ve mükemmel bir dildir. Onun ilim ve sanat dili özelliğini geliştirmek için kendi cevherini işlemek, fakat bunu yaparken tarihî bağlantısını daima gözetmek ve nesiller arasında anlaşmayı sağlamak gerekir. Jansky, Osmanlı Türkçesi’ndeki terimlerin Arapça, Farsça gibi yabancı dillerden alınmış dahi olsa artık bu dilin kendi malı sayıldığı için atılmaması gerektiğini savunur. Jansky Türk edebiyatını, bu edebiyatın asıl kaynağını teşkil eden ve geçmişten günümüze kadar gelen Türk kültür ve folklorunun İslâmî unsurlarla yoğrularak oluşturduğu halk hikâyeciliğinin, türkülerin, saz şiirinin, tekke şiirinin, tasavvufun, tarikatların ve daha pek çok unsurun bir bütünü olarak görmüştür. Tarih alanında ise özellikle Selçuklu ve Osmanlı tarihlerini incelemiş, Türkler’in Ortadoğu’ya hâkimiyeti, Osmanlılar’ın kuruluşu, Balkanlar’a ve Orta Avrupa’ya yayılışları ile bu ülkelerde bulundukları süre boyunca siyaset, kültür, medeniyet ve sanat alanında gösterdikleri faaliyetler üzerinde durmuştur.

Eserleri. 1. Die Eroberung Syriens durch Sultan Selim I. (doktora tezi, 1922).

2. Gesänge russischer Kriegsgefangener: Krimtatarische Gesänge (Wien-Leipzig 1930). Eserde Rus savaş esirlerinden Kırım Tatarcası’yla türküler bulunmaktadır.

3. Gesänge russischer Kriegsgefangener. Baschkirdische Gesänge (Wien-Leipzig 1939). Bu eserde de Rus savaş esirlerinden Başkırtça türküler yer almaktadır.

4. Die Türken im Donauraum (Wien 1939). Tuna bölgesindeki Türkler hakkındadır.

5. Lehrbuch der türkischen Sprache (Leipzig 1943; Wiesbaden 1966 [6. baskı], 1976 [9. baskı]). Türkçe ders kitabıdır. Emile Missir tarafından iki cilt halinde Fransızca’ya tercüme edilen kitap (I. Introduction au turc, II. Eléments de langue turque, Paris 1949), Avrupa’daki üniversitelerin pek çoğunda Türkçe öğretimi için hâlâ kullanılmaktadır.

6. Volksgesänge von Völkern Rußlands: Turktatarische Völker: Kasantatarische, mischärische, westsibirisch-tatarische, nogaitatarische, turkmenische, kirgisische und tscherkessisch-tatarische Gesänge (Wien 1952). Eserde Rusya halklarından Kazan Tatarcası, Mişerce, Batı Sibirya Tatarcası, Nogay Tatarcası, Türkmen Türkçesi, Kırgız Türkçesi ve Çerkez Tatarcası ile türküler bulunmaktadır.

7. Vergleichende Volksliederkunde als Hilfsmittel der Völkerpsychologie (Actes du IV^e Congrès International des Sciences Anthropologiques et Ethnologiques, II, Vienne 1952). Halk psikolojisinin anlaşılmasında yardımcı olmak üzere mukayeseli halk şarkıları ihtiva etmektedir.

8. Deutsch-türkisches Wörterbuch (Wiesbaden 1961).

Jansky’nin önemli bazı makaleleri de şunlardır: “Neuere Literatur über den Bektaschiorden” (OLZ, sy. 29, [1926], Bektaşîlik üzerine yeni bir bibliyografyadır); “Beiträge zur osmanischen Geschichtsschreibung über Ägypten” (Isl., sy. 21 [1933]); “Islam und moderne Weltanschauung” (Die Pyramide, 2, Innsbruck 1951, İslâm ve modern dünya görüşü hakkındadır); “Selçuklu Sultanlarından Birinci Alaaddin Keykubad’ın Emniyet Politikası” (60. Doğum Yılı Münasebetiyle Zeki Velidi Togan’a Armağan, İstanbul 1955); “Über die Liebe zu Gott” (Jâsîn, III, [Wien 1955], Allah aşkı üzerine Türk tasavvuf şiirinden örnekler ihtiva etmektedir); “Sprachunterricht und Sprachgeschichte in der Turkologie” (WZKM, sy. 53 [1956], Türkoloji’de dil öğretimi ve dil tarihine dairdir); “Der Bektaşi-Dichter Edip Harabî” (WZKM, sy. 56 [1960], s. 87-98); “War das Hochosmanische eine archaisierende Sprache?” (a.g.e., sy. 58 [1962], Osmanlı Türkçesi yazı dilinin eskiyen bir dil olmadığı hakkındadır); “Zeitgeschichtliches in den Liedern des Bektaşi-Dichters Pir Sultan Abdal” (Isl., sy. 39 [1964]) (çalışmalarının bir listesi için bk. Adıgüzel, VII/1 [1999], s. 113-115).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2001 yılında İstanbul’da basılan 23. cildinde, 569-570 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.