LEKNEVÎ

Banda’da (Hindistan) doğdu. Soyu Ebû Eyyûb el-Ensârî’ye dayandığı için Ensârî nisbesiyle de anılır. Babası hadis, fıkıh ve aklî ilimlere dair otuzdan fazla eser vermiş bir âlimdir. Leknevî on yaşında iken Kur’an’ı ezberledi, babasından aklî ve naklî ilimleri öğrendi. Hâfızlık yaptığı yıllarda Farsça, belâgat ve hat dersleri aldı. On yedi yaşında öğrenimini tamamladıktan sonra babasıyla gittiği Haydarâbâd’da Medresetü’n-Nizâmiyye’de iki yıl eğitim öğretim faaliyetinde bulundu. Babasıyla hacca gitti (1863), dönüşünde Haydarâbâd’da tedris ve telif hayatına devam etti. Babasının Haydarâbâd’da kadılık ve Adâletü’n-Nizâmiyye’de yöneticilik görevinde iken vefat etmesi üzerine (1868) bu görev kendisine verilmek istendiyse de kabul etmeyip Banda’ya döndü ve amcası Muhammed Mehdî’nin kızıyla evlendi.

Leknevî, ikinci haccı sırasında Ahmed b. Zeynî Dahlân ve İbn Humeyd’den Mekke’de, Muhammed b. Muhammed el-Arab el-Mağribî, Abdülganî b. Ebû Saîd el-Ömerî el-Müceddidî ve Ali el-Harîrî el-Medenî’den Medine’de bazı eserlerin rivayeti için icâzet aldı. Babasının dayısı Muhammed Ni‘metullah b. Nûrullah el-Ensârî’den matematik ve aklî ilimler, Muhammed Hâdim Hüseyin el-Muzafferpûrî’den Farsça ve riyâziyyât öğrendi. Hamîdüddin Ferâhî’den fıkıh okudu. Kısa ömrüne rağmen Zahîr Ahsen en-Nimevî, Muhammed Abdülbâkī el-Leknevî, İdrîs b. Abdülalî en-Nekrâmî gibi pek çok öğrenci yetiştirdi (Veliyyüddin en-Nedvî, s. 120-145). Leknevî 30 Rebîülevvel 1304’te (27 Aralık 1886) vefat etti. Kaleme aldığı biyografisinde kendisinde sâdık rüya görme özelliğinin bulunduğunu, meydana gelecek olaylar hakkında rüya yoluyla açıkça veya işaretle bilgi sahibi kılındığını, bu yolla sahâbe ve ileri gelen âlimlerle görüşerek kendilerinden faydalandığını ileri sürmüştür (er-Refʿ ve’t-tekmîl, neşredenin girişi, s. 28).

Usul ve fürû ilimlerinde söz sahibi olan Leknevî delillerden hüküm çıkarmada oldukça mâhirdi. Hanefî olmasına rağmen mezhebin görüşüne muhalif açık bir delil bulduğunda mezhebin görüşünü kabul etmezdi (Abdülhay el-Hasenî, el-İʿlâm, VIII, 1268). Hadis ilimleri ve fıkıh yanında tefsir, tarih, ensâb, edebiyat, felsefe ve mantıkla da meşgul olan Leknevî, İngiliz idaresinin Hint alt kıtasını işgalinin en yoğun yaşandığı dönemde dinin temel kaynaklarına dönüş hareketine önem vermiş, bu durum halkın kendisine olan güvenini arttırmış, Seyyid Ahmed Han öncülüğünde devam eden İngiliz yanlısı çabaların halk nazarındaki etkisinin azalmasında önemli rol oynamıştır.

Eserleri. 120’ye yakın çalışması bulunan Leknevî’nin tahkik ederek neşrettiği kitaplara mukaddimeler yazmak, eserin müellifi, şârihleri, o sahada yazılan diğer eserler hakkında bilgi vermek, eserin muhtelif nüshalarına başvurarak güvenilir bir nüsha ortaya koymak ve gerekli yerlere notlar düşmek suretiyle o zamana göre yeni bir tahkik usulü geliştirdiği kabul edilmiştir (Veliyyüddin en-Nedvî, s. 158-159). Belli başlı eserleri şunlardır:

Hadis. 1. et-Taʿlîḳu’l-mümecced ʿalâ Muvaṭṭaʾi’l-İmâm Muḥammed. İmam Mâlik’in el-Muvaṭṭaʾının Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî rivayetinin şerhidir (Leknev 1297, 1306 [taşbaskı], 1346; nşr. Takıyyüddin en-Nedvî, I-III, Dımaşk 1412/1991).

2. er-Refʿ ve’t-tekmîl fi’l-cerḥ ve’t-taʿdîl. Cerh ve ta‘dîl konusundaki belli başlı yanılgıları ortaya koyan eser Leknevî’nin sağlığında Mîzânü’l-iʿtidâl’in eki olarak yayımlanmış (Leknev 1301/1884, 1309), daha sonra Abdülfettâh Ebû Gudde’nin tahkikiyle neşredilmiş (Halep 1383/1963; Beyrut 1388/1968), Ebû Gudde 3. baskıdan itibaren (Beyrut 1407/1987) esere hacminden daha geniş dipnotlar eklemiştir.

3. el-Âs̱ârü’l-merfûʿa fi’l-aḫbâri’l-mevżûʿa. Adı bazı kaynaklarda yanlış olarak el-Envârü’l-merfûʿa şeklinde kaydedilen eser (Kehhâle, XI, 235; Abdülhay el-Kettânî, II, 729), belirli gün ve gecelerde kılınması tavsiye edilen nâfile namazlara dair mevzû olduğunda ittifak veya ihtilâf edilen rivayetleri bir araya getirmektedir (Leknev 1304; nşr. Ebû Hacer Muhammed Saîd b. Besyûnî Zağlûl, Beyrut 1405/1984).

4. el-Ecvibetü’l-fâżıla. Hadis meselelerine dair kendisine sorulan on sorunun cevabını ihtiva etmektedir (nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde, Halep 1384/1964).

5. Ḫayrü’l-ḫaber fî eẕâni ḫayri’l-beşer. Ezan konusunda sorulan sorulara cevap vermek ve bu husustaki hadislerin sıhhat durumunu açıklamak üzere yazılmış bir risâle olup Mecmûʿatü’r-resâʾili’s-sitte içinde yayımlanmıştır (Leknev 1303, 1323).

6. Şerḥu’l-Ḥıṣni’l-ḥaṣîn. İbnü’l-Cezerî’ye ait eserin şerhidir (Leknev 1278, 1306; Mekke 1304, 1307).

7. Ẓaferü’l-emânî fî Muḫtaṣari’l-Cürcânî. Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin el-Muḫtaṣar fî uṣûli’l-ḥadîs̱ (ed-Dîbâcü’l-müẕheb) adlı eserinin şerhidir (Leknev 1304; nşr. Takıyyüddin en-Nedvî, Dübey 1415/1995; nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde, Beyrut 1416).

Leknevî ayrıca İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî’nin ʿUlûmü’l-ḥadîs̱’ini Muḳaddimetü İbni’ṣ-Ṣalâḥ adıyla neşretmiştir (Leknev 1304 [taşbaskı]).

Fıkıh. 1. ʿUmdetü’r-riʿâye fî ḥalli Şerḥi’l-Viḳāye. Eserde Sadrüşşerîa es-Sânî’nin Şerḥu’l-Viḳāye’sindeki görüşlerin Kitap, Sünnet ve sahâbe kavlinden delilleri kaydedilmekte, Hanefî imamlarının farklı kanaatlerine de işaret edilmektedir. Müellifin esere Muḳaddimetü ʿUmdeti’r-riʿâye adıyla yazdığı giriş ʿUmdetü’r-riʿâye ile birlikte neşredilmiştir (Leknev, ts.; Delhi 1916 [taşbaskı]). Leknevî bu eser üzerine es-Siʿâye fî keşfi mâ fî Şerḥi’l-Viḳāye adıyla bir çalışma daha yapmıştır (Lahor 1976, 1987).

2. Müẕeyyiletü’d-dirâye li-muḳaddimeti’l-Hidâye. Burhâneddin el-Mergīnânî’nin el-Hidâye’si üzerine yazılan eserde Hidâye’nin ilk iki cildinde geçen âlimlerin hal tercümeleri verilmiş ve kapalı görülen bazı hususlar açıklanmıştır. Kitap el-Hidâye’nin Hint baskılarının baş tarafında neşredilmiştir (Leknev 1314; Delhi 1306, 1328, 1331). Leknevî ayrıca Muḳaddimetü’l-Hidâye adıyla bir eser daha yazmış, burada Mergīnânî, eseri, metodu, bazı fıkhî terimlerle eserin ikinci yarısında geçen ricâl hakkında bilgi vermiştir. Babasının el-Hidâye’ye yazdığı notları Ḥâşiyetü’l-Hidâye adıyla genişletmiş, bu çalışma da el-Hidâye ile birlikte yayımlanmıştır (Leknev 1324).

3. en-Nâfiʿu’l-kebîr li-men yuṭâliʿu’l-Câmiʿa’ṣ-ṣaġīr. İmam Muhammed’in el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’inden kolayca faydalanılması için kaleme alınan eserde şahıslar, eserler ve fakihlerin tabakaları hakkında bilgi verilmiştir (el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr içinde, Leknev 1303, 1323; Mecmûʿatü’r-resâʾili’s-sitte içinde, Beyrut 1406/1986). Leknevî’nin aynı kitap üzerinde bir de hâşiyesi bulunmaktadır (Leknev 1291).

4. el-Leṭâʾifü’l-müstaḥsene bi-cemʿi ḫuṭabi şühûri’s-sene. Cuma hutbeleri ve vaazları sırasında yapılan hataların düzeltilmesi için kaleme alınmış olup ayrıca her ay için beşer hutbenin yer aldığı bir eserdir (Leknev 1311).

5. Taʿlîḳ ʿale’ş-Şerîfiyye şerḥi’s-Sirâciyye. Muhammed b. Muhammed es-Secâvendî’nin el-Ferâʾiżü’s-Sirâciyye’si üzerine Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin yazdığı şerhin hâşiyesidir (Leknev 1284).

6. Ġāyetü’l-maḳāl fîmâ yeteʿallaḳu bi’n-niʿâl. Bizzat müellifin eser üzerine kaleme aldığı Ẓaferü’l-enfâl adlı hâşiyesiyle birlikte yayımlanmıştır (Leknev 1305).

7. Tedvîrü’l-felek fî ḥuṣûli’l-cemâʿati bi’l-cinni ve’l-melek (Leknev 1304).

8. et-Taḥḳīḳu’l-ʿacîb fi’t-tes̱vîb (Leknev 1291/1874, 1304).

9. İḥkâmü’l-ḳanṭara fî aḥkâmi’l-besmele (Leknev 1305).

10. İfâdetü’l-ḫayr fi’l-istivâk bi-sivâki’l-ġayr (Leknev 1304).

11. Âkâmü’n-nefâʾis fî edâʾi’l-eẕkâr bi-lisâni’l-Fâris (Mecmûʿatü’r-resâʾili’l-ḫams içinde, Leknev 1303).

12. İḳāmetü’l-ḥücce ʿalâ enne’l-iks̱âr fi’t-teʿabbüd leyse bi-bidʿa (Leknev 1291, 1337; nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde, Halep 1966, 1410/1990; nşr. Muhammed Nûreddin Merbû Bencâr el-Mekkî, Kahire 1415/1994).

13. el-İfṣâḥ ʿan şehâdeti’l-merʾe fi’l-irḍâʿ (Mecmûʿatü’r-resâʾili’s-sebʿ içinde, Leknev 1299, 1310).

14. İmâmü’l-kelâm fîmâ yeteʿallaḳu bi’l-ḳırâʾati ḫalfe’l-imâm. Müellifin Ġays̱ü’l-ġamâm adlı ta‘likiyle birlikte Leknev’de (1304) ve Osman Cum‘a Zamîriyye tarafından Cidde’de (1411/1991) yayımlanmıştır.

15. el-İnṣâf fî ḥükmi’l-iʿtikâf (Mecmûʿatü’r-resâʾili’l-ḫams içinde, Leknev 1303).

16. Tuḥfetü’l-aḫyâr fî iḥyâʾi sünneti seyyidi’l-ebrâr (Leknev 1288/1872, Mecmaʿu’r-resâʾili’s̱-s̱emânî içinde, Leknev 1305). Eseri Abdülfettâh Ebû Gudde müellifin Nuḫbetü’l-enẓâr adlı ta‘likiyle birlikte neşretmiştir (Halep-Beyrut 1412/1992).

17. Tuḥfetü’n-nübelâʾ fî cemâʿati’n-nisâʾ. Kadınların kendi aralarında cemaatle namaz kılmalarına dairdir (Mecmûʿatü’r-resâʾili’s-sebʿ içinde, Leknev 1299, 1310).

18. Tuḥfetü’ṭ-ṭalebe fî taḥḳīḳi mesḥi’r-raḳabe. Müellifin Tuḥfetü’l-kemele adlı hâşiyesiyle birlikte neşredilmiştir (Leknev 1307).

19. Tervîḥu’l-cinân bi-teşrîḥi ḥükmi şürbi’d-duḫân. Mecmûʿatü’r-resâʾili’l-ḫams içinde müellifin Zecrü erbâbi’r-reyyân ʿan şürbi’d-duḫân adlı eseriyle birlikte yayımlanmıştır (Leknev 1303).

20. el-Ḳavlü’l-câzim fî suḳūṭi’l-ḥaddi bi-nikâḥi’l-meḥârim (Leknev 1302).

21. Cemʿu’l-ġurer fî reddi Nes̱ri’d-dürer. Babasının inşikāku’l-kamere dair eserine Ahmed Ali el-Mustafaâbâdî’nin yazdığı reddiyeye cevap olan eser Mecmûʿatü’r-resâʾili’s̱-s̱emânî içinde neşredilmiştir (Leknev 1305).

22. el-Felekü’d-devvâr fî rüʾyeti’l-hilâl bi’n-nehâr (Mecmûʿatü’r-resâʾili’s-sebʿ içinde Leknev 1299, 1310).

23. Refʿu’s-setr ʿan keyfiyyeti idḫâli’l-meyyit ve tevcîhihî ile’l-ḳıble fi’l-ḳabr. Eser üzerine Muhammed Abdülgafûr er-Ramazânpûrî’nin bir ta‘liki olup onunla birlikte Mecmûʿatü’r-resâʾili’s-sitte içinde yayımlanmıştır (Leknev 1303).

24. Zecrü’ş-şübbân ve’ş-şeybe ʿan irtikâbi’l-ġıybe (Leknev, ts. [Matbau Enver Muhammedî]).

25. Sibâḥatü’l-fikr fi’l-cehr bi’ẕ-ẕikr (Mecmûʿatü’r-resâʾili’s-sitte içinde, Leknev 1303, 1322, 1340; nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde, Beyrut-Halep 1408/1988).

26. el-Heshese bi-naḳżi’l-vużûʾ bi’l-ḳahḳaha (Mecmûʿatü’r-resâʾili’s-sitte içinde, Leknev 1303).

27. el-Ḳavlü’l-eşref fi’l-fetḥ ʿani’l-muṣḥaf (Haydarâbâd 1286).

28. Ḳūtü’l-muġteẕ-ẕîn bi-fetḥi’l-muḳtedîn (Mecmûʿatü’r-resâʾili’s-sebʿ içinde, Leknev 1299).

29. Hidâyetü’l-muʿtedîn ilâ fetḥi’l-muḳtedîn (Câmiatü Aligarh el-İslâmiyye, Mahtûtât-i Firengî Mahal, nr. 1/184). Son üç eser Kur’an tilâveti sırasında yapılan bid‘atlara dairdir.

30. es-Saʿyü’l-meşkûr fî reddi’l-Meẕhebi’l-meʾs̱ûr. Beşîr es-Sehsevânî’nin el-Meẕhebü’l-meʾs̱ûr fî ziyâreti seyyidi’l-ḳubûr adlı eserine reddiyedir (Leknev 1296).

31. ʿUmdetü’n-neṣâʾiḥ fî terki’l-ḳabâʾiḥ (Leknev, ts., [el-Matbau’l-Yûsufî]).

32. el-Ḳavlü’l-menşûr fî hilâli ḫayri’ş-şühûr (Mecmûʿatü’r-resâʾili’s-sebʿ içinde, Leknev 1299, 1310). Müellif bu eseri üzerine el-Ḳavlü’l-mens̱ûr ʿale’l-ḳavli’l-menşûr adıyla bir ta‘lik yazmıştır (Câmiatü Aligarh el-İslâmiyye, Mahtûtât-i Firengî Mahal, nr. 60/352).

33. el-Kelâmü’l-celîl fîmâ yeteʿallaḳu bi’l-mindîl. Havlu âdâbıyla ilgili meselelerin ele alındığı bir risâledir (Mecmûʿatü’r-resâʾili’s-sebʿ içinde, Leknev 1299).

34. el-Kelâmü’l-mübrem fî naḳżi’l-ḳavli’l-muḥaḳḳaḳi’l-muḥkem (Leknev 1290). Müellif, Hz. Peygamber’in kabrini ziyaret etmenin vâcip değil müstehap olduğunu ileri süren Allâme Sehsevânî’ye cevap vermek üzere eserini Urduca olarak kaleme almış, Sehsevânî kendisine el-Ḳavlü’l-manṣûr fî ziyâreti seyyidi’l-ḳubûr adıyla bir reddiye yazınca Leknevî yine Urduca olarak el-Kelâmü’l-mebrûr fî reddi’l-ḳavli’l-manṣûr’u yazmıştır (Leknev 1291).

35. Mecmûʿa-i Fetâvâ (I-III, Leknev 1314).

36. Nüzhetü’l-fikr fî sübḥati’ẕ-ẕikr (Leknev 1291, 1337; Kanpûr 1299; nşr. Hüseyin Mahlûf, Kahire 1380, 1968). Müellif bu eserine en-Nefḥa bi-taḥşiyeti’n-Nüzhe adıyla bir ta‘lik yazmıştır (Leknev 1337).

Tarih ve Tabakat. 1. el-Fevâʾidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Ḥanefiyye. Leknevî bu eserine et-Taʿlîḳātü’s-seniyye ʿale’l-Fevâʾîdi’l-behiyye adıyla bir ilâve yapmış, bu da el-Fevâʾidü’l-behiyye ile birlikte yayımlanmıştır (Leknev, ts. [Matbaa-i Çeşme-i Feyz]; Kahire 1324/1906; nşr. Ahmed Za‘bî, Beyrut 1418/1998). el-Fevâʾidü’l-behiyye üzerine Muhammed Bedreddin Ebû Firâs en-Na‘sânî bir ta‘lik yazmıştır.

2. Ṭarabü’l-emâs̱il bi-terâcimi’l-efâḍıl. el-Fevâʾidü’l-behiyye ve et-Taʿlîḳāt’ın ardından hazırlanan eserde çoğu Hanefî olmak üzere çeşitli mezheplere mensup 399 âlimin hal tercümesiyle meşhur eserleri hakkında bilgi verilmiştir. Eser Mecmûʿatü’r-resâʾili’s-sitte içinde (Leknev 1303) ve el-Fevâʾidü’l-behiyye’nin Ahmed Za‘bî neşrinin sonunda yayımlanmıştır. Leknevî ayrıca Risâle fî terâcimi fużalâʾi Hind adıyla bir eser daha yazmış, bu da sözü edilen mecmua içinde yayımlanmıştır (Leknev 1303).

3. Ḥasretü’l-ʿâlem bi-vefâti merciʿi’l-ʿâlem. Babasının hayatına dairdir (Leknev, ts. [el-Matbau’l-Yûsufî]; Mecmûʿatü’r-resâʾili’s̱-s̱emânî içinde, Leknev 1305).

Diğer Eserleri. 1. et-Tibyân fî şerḥi’l-Mîzân. Mîzânü’ṣ-ṣarf adlı Farsça bir esere yazdığı şerh olup bu eseri üzerine Farsça olarak yazdığı Tekmiletü’l-Mîzân ve şerḥuhû adlı bir çalışması daha vardır (Leknev, ts. [el-Matbau’l-Yûsufî]).

2. İmtiḥânü’ṭ-ṭalebe fi’ṣ-ṣiyaġi’l-müşkile. Müellif hattı bir nüshası mevcuttur (Câmiatü Aligarh el-İslâmiyye, Mahtûtât-i Frengî Mahal, nr. 16/163).

3. Taʿlîḳ ʿalâ ḥâşiyeti’r-Reşîdiyye şerḥi’ş-Şerîfiyye. Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin münazara ilmine dair eş-Şerîfiyye adlı eserine Abdürreşîd el-Cavnpûrî’nin yazdığı er-Reşîdiyye adlı şerhi üzerinde yapılan bir çalışmadır (Leknev 1366).

4. el-Hidâyetü’l-muḫtâriyye şerḥu’r-Risâleti’l-ʿAḍudiyye. Adudüddin el-Îcî’nin münazaraya dair risâlesinin şerhidir. Eserin müellif hattıyla olan nüshası Câmiatü Aligarh el-İslâmiyye’de bulunmaktadır (Mahtûtât-i Frengî Mahal, nr. 286/1007).

5. el-İfâdetü’l-ḫaṭîre fî mebḥas̱i nisbeti sübüʿi ʿarażin şaʿîre (Delhi 1326).

6. Taʿlîḳu’l-ḥamâʾil ʿalâ taʿlîḳı’s-seyyidi’z-zâhid el-müteʿalliḳ bi-şerḥi’l-meyâkil. Şehâbeddin el-Maktûl es-Sühreverdî’nin Heyâkilü’n-nûr’una Devvânî’nin yazdığı şerh üzerine yapılmış bir çalışmadır (Leknev 1304).

7. et-Taʿlîḳu’l-ʿacîb li-ḥalli Ḥâşiyeti’l-Celâl li-manṭıḳı’t-Tehẕîb. Devvânî’nin sözü edilen çalışması üzerinedir (Câmiatü Aligarh el-İslâmiyye, Mahtûtât-i Frengî Mahal, nr. 172/1186).

8. Ḥallü’l-muġlaḳ fî baḥs̱i’l-mechûli’l-muṭlaḳ. Bihârî’nin Süllemü’l-ʿulûm adlı kitabındaki “mechûlü’l-mutlak” kavramını açıklamak üzere kaleme alınmış reddiye mahiyetinde bir çalışmadır (Kanpûr 1308). Leknevî, aynı kitap üzerine Hidâyetü’l-verâ ilâ livâʾi’l-hüdâ (Leknev 1281) ve Miṣbâḥu’d-dücâ fî livâʾi’l-hüdâ (Câmiatü Aligarh el-İslâmiyye, Mahtûtât-i Frengî Mahal, nr. 95/1109) adıyla iki eser daha kaleme almıştır.

Müellifin ayrıca el-Âyâtü’l-beyyinât ʿalâ vücûdi’l-enbiyâʾ fi’ṭ-ṭabaḳāt (Câmiatü Aligarh el-İslâmiyye, Mahtûtât-i Frengî Mahal, nr. 10/190 [müellif hattı]), el-Ḥâşiye ʿalâ ḥavâşi’l-Ḫayâlî ʿalâ Şerḥi’l-ʿaḳāʾid, Dâfiʿu’l-vesvâs fî es̱eri İbn ʿAbbâs (Leknev, ts. [el-Matbaatü’l-Yûsufî]) adlı eserleri vardır. Onun bazı müelliflerle yaptığı ilmî münakaşalara dair çalışmaları da bulunmaktadır (Veliyyüddin en-Nedvî, s. 219-317).

Leknevî’nin hayatına dair Veliyyüddin en-Nedvî el-İmâm ʿAbdülḥay el-Leknevî ʿallâmetü’l-Hind ve imâmü’l-muḥaddis̱în ve’l-fuḳahâʾ (Dımaşk 1415/1995), eserleri hakkında da Abdülfettâh Ebû Gudde Müʾellefâtü’l-İmâm el-Leknevî (Halep, ts. [el-Matbaatü’l-İslâmiyye]) adıyla birer çalışma yapmışlardır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2003 yılında Ankara’da basılan 27. cildinde, 133-136 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.